Nuk më pëlqen të hyj në çështjet lokale durrsake, sidomos kur flitet për buxhet dhe për tema delikate administrative që jo vetëm unë, por edhe shumica e qytetarëve, nuk jemi të zotë për t'i trajtuar. Jo më kot janë zgjedhur si këshilltarë bashkiakë individë të specializuar në fushën menaxhuese, të cilëve iu kemi deleguar përdorimin dhe shpërndarjen e financimeve dhe taksave. Megjithatë, meqë në këto javë të fundit është diskutuar shumë për fondet e destinuara për sektorin kulturor të qytetit tonë, nuk mund të evitoj të bëj një krahasim me krizën e aktiviteteve kulturore në Itali, sepse të dyja situatat më duken shumë të ngjashme.
Në të dy vendet kultura financohet nga institucionet publike dhe nuk do të mund të mbijetonte pa ndërhyrjen e qeverisë, ministrive dhe bashkive. Pra paraja e destinuar për mbështetjen e evenimenteve kulturore është thithur nga taksat e qytetarëve, pa i kërkuar atyre opinion dhe pa vlerësuar interesin e vërtetë të tyre për ato inciativa. Dhe nga ana tjetër, vetë qytetarët duken shpesh indiferentë ndaj aktiviteteve si teatri, koncerte, kinema dhe mbrëmje letrare, sidomos nëse duhet paguar një biletë hyrje.
Çfarë do të thotë kjo? Se jemi popuj injorantësh? Ndoshta, pak pak fare. Por do të thotë sidomos se propozohen aktivitete kulturore jo të përshtatshme për “publikun e gjerë”, apo në çdo rast të paafta për të nxitur interesin popullor dhe për të tërhequr numër të madh pjesëmarrësish të gatshëm të paguajnë një biletë për të pasuruar formimin e vet personal. Para propozimit të një evenimenti kulturor në një vend të përcaktuar, do të duhej të shqyrtoheshin përbërja sociale, interesat dhe mentaliteti i banorëve, domethënë i publikut të cilit i adresohet evenimenti. Dhe do të duhej të pyetej çfarë përfaqëson për atë popull apo për atë komunitet koncepti i “kulturës”.
Duke nisur nga premisa që nocioni i “kulturës” rrjedh nga latinishtja “colere” (“kultivoj”, pra “kultivimi i vetvetes” për të dhënë frytet më të mira, si një fushë e bukur e pluguar), sektori kulturor ka qenë historikisht bashkëlidhur me një “status elitar” dhe me një kategori intelektuale të specializuar në letërsi, në filozofi, në art, por edhe në shkenca dhe në teknologji. Megjithatë përkufizimi modern i “kulturës”, i influencuar nga studimet antropologjike, nga globalizmi dhe nga relativizmi kulturor, është “tërësia e dijeve dhe e praktikave të një komuniteti, të trashëguara brez pas brezi anëtarëve të tjerë”, ndërsa UNESCO konsideron kulturën si “një tërësi karakteristikash specifike të një grupi social në terma shpirtërorë, materialë, intelektualë ose emocionalë”. Pra, në shqip termi “kulturë” mund të përkthehet me “traditë”. Nga ana tjetër është interesante të shikohet zëri “kultura” në Wikipedia shqiptare. Faqja web, e shkurtër dhe konfuze, përfundon solemnisht: “Kultura është gjithë qka, që nuk ta ka dhënë natyra por e ke krijuar vet. Kultura e vërtetë na çel rrugën e së vërtetës”. Përveç të shkëlqyeshmes “gjithë qka”, gjej se ky mendim është mjaft labirintik dhe pyes veten se cila është “rruga e së vërtetës”… Por mbi të gjitha pyes veten nëse aktivitetet kulturore për të cilat diskutohet në Këshillin Bashkiak i përkasin kulturës shqiptare, qoftë ajo “traditë” apo “rrugë e së vërtetës”…
Konsiderata personale mbi kinemanë turke
Jam mjaft e arsimuar, kam shumë durim për të lexuar libra “jo të lehtë” dhe adhuroj kinemanë. Për më tepër, vuaj nga pagjumësia. Por vitin e kaluar, në mbrëmjen e parë të International Film Summerfest, rrezikova të flija gjatë shfaqjes së “Bal”, film i lavdishëm fitues i Ariut të Artë në Festivalin e Berlinit. Ka qenë një prej filmave më të mërzitshëm që kam parë në vitet e fundit. Do ta sugjeroja si masë ndëshkimi në burgje, por kam frikë se Amnesty International do të denonconte rojet për shkelje të të drejtave të njeriut. Dhe përkundrazi regjizori i “Bal”, Semih Kaplanoglu, jo vetëm nuk denoncohet, por madje çmohet dhe promovohet në festivale ndërkombëtare, edhe pse torturon prej vitesh publikun me filma që deri edhe kritika më përkrahëse dhe filoturke i gjykon “të ngadaltë” dhe “të papërshtatshëm për publikun e gjerë”. Nga ana e tyre, kritikët kinematografikë më të sinqertë dhe të qartë flasin për “mërzi” dhe për “regji të amullt si në filmat-esé e nivelit të ulët”. Kaplanoglu mbron heshtjet e gjata dhe ngadalësinë vdekjeprurëse të filmave të tij duke mbështetur se “koha është materiali bruto i kinemasë bashkëkohore”. Ndoshta jam idiote, por nuk kuptoj.
Dhe duke qenë mazokiste, natën tjetër u ktheva tek amfiteatri për t'u kënaqur me një tjetër film turk, titullin e të cilit nuk e kujtoj, totalisht i ambientuar në një shkretëtirë prej kripe: një sfilitjeakoma më keq sesa “Bal”, një eksperiencë surreale që më çoi të reflektoj mbi kuptimin e të ashtuquajturës “kinema-esé” dhe e promovimit të regjizorëve “emergjentë” (të rinj apo të ardhur nga vende jo euro-amerikane). Mendoja se shumë njerëz do të ishin më mirë të punonin në ara – duke ndihmuar bujqësinë e atdheut të tyre – dhe jo të pretendonin të rrinin mbas një kamere, ndoshta duke përfituar nga financimet shtetërore për “kinema-esé”. Kujtoj, me dhimbje koke, orët e jetës të humbura duke parë filmat me efekt-Valiumi të një tjetër regjizori turk, Nuri Bilge Ceylan, i cili çdo herë që xhiron një film ftohet në ndonjë festival dhe kthehet në shtëpi me një çmim. Pra, vitin më pas, xhiron një film akoma më të ngadaltë, duke shpresuar për të fituar Oscar. Por përse kinemaja turke merr kaq shumë lavdërime, edhe pse nuk e meriton?
Përgjigja është e thjeshtë: sepse Europa është e mbushur me imigrantë turq dhe sepse Turqia është – apo të paktën ishte, përpara kthesës konservative të Erdogan – kandidate e privilegjuar për anëtarësim në BE. Prandaj popujt europianë duhet të mësojnë të njohin kulturën, traditat dhe mentalitetin turk nëpërmjet kinemasë së prodhuar nga Ankara. Kështu regjizorët anatolikë përfitojnë hapësira të mëdha mediatike dhe çmohen në festivalet europiane, ai i Berlinit në krye, sepse lidhja mes Gjermanisë dhe Turqisë është tashmë e pandashme. Ambientet institucionale të Berlinit nuk fshehin të konsiderojnë artet vizive si një çështje politike dhe pra çdo eveniment kulturor duhet të prezantojë pikëpamjet e grupeve të ndryshme etnike, ideologjike dhe fetare që përbëjnë shoqërinë gjermane: arti duhet qoftë të reflektojë shoqërinë, qoftë të ushtrojë një efekt mbi shoqërinë. E drejtë, shumë e drejtë, por kinemaja turke ka prodhuar edhe regjizorë dinamikë dhe të gjallë si Fatih Akin, autori i filmave “etnikë” por të fuqishëm, përfshirës dhe të paharrueshëm si “Nusja turke” dhe “Soul Kitchen”, që jo më kot kanë patur sukses të madh në publik.
Përkundrazi, nëse kinemaja, për të qenë art, duhet të jetë kriptike, metafizike dhe e mërzitshme, atëherë filmat për festival të Kaplanoglu dhe Ceylan janë padyshim art. Por arti a nuk do të duhej të ngjallte emocione? Dhe a nuk do të duhej të ishte edhe i kënaqshëm? A ka mundësi për të treguar histori të thella dhe komplekse pa shtyrë spektatorin të lutet për fundin e filmit? Këto pyetje do të duhej t'i bënin vetes të gjithë organizuesit e festivaleve kinematografike përpara se përgatisin listën e filmave pjesëmarrës. Do të duhet të shqyrtojnë cilësinë dhe ritmin e filmave të zgjedhur, sidomos nëse festivalet mbahen në vende në të cilat tradita kinematografike nuk është shumë e rrënjosur ose ndoshta ka humbur, si në rastin e Shqipërisë dhe sidomos në Durrës, qyteti pa as edhe një kinema.
Merita dhe të meta të International Summerfest të Durrësit
Ndoshta jam unë që kam qenë e pafat me Summerfest të Durrësit. Ndihesha në faj sepse kisha humbur tre edicionet e para, kur isha jashtë Shqipërisë, dhe kështu vitin e kaluar nuk doja të mungoja. Por pas “traumës turke” dhe duke konstatuar se amfiteatri ishte gjysmëbosh, vura veten në vendin e shumicës së durrsakëve, të cilët do të meritonin një okazion të bukur për të rizbuluar dashurinë ndaj ekranit të madh. Por ndoshta nuk është me “film-esé” që tërhiqen qytetarët drejt atij instrumenti të çmuar zbavitjeje dhe komunikimi që është kinemaja.
Duhet konsideruar se shumica e shqiptarëve kanë shije kinematografike të thjeshta. Kinemaja ka një efekt “imprinting” të fuqishëm mbi popujt, dhe pra filmat e parë që një popull ka parë në historinë e tij janë ato që kushtëzojnë për gjithnjë shijen e tij kinematografike. Amerika dhe Franca kanë eksperimentuar që nga fillimi një kinema “moderne”, që i hapte portat sfumaturave karakteriale dhe elementit fantastik. Përkundrazi, vende si Italia fashiste dhe tërë blloku komunist kanë njohur vetëm filma hiper-realistë, që trajtonin jetën e përditshme të njerëzve, sepse vetëm këto lloj historish ishin të përshtatshme për mentalitetin e popujve ruralë, me aftësi të kufizuara abstraksioni. Për më tepër, kinematografitë e regjimeve impononin modele jete të drejtuara për qëllime edukative, për të ngulitur në popull vlerat e ideologjisë sunduese. Kështu, shqiptarët janë formuar me filma të kuptueshëm menjëherë: filma me personazhe “të mirë” e “të këqinj” dhe me një mësim moral të fortë, që kanë shenjuar thellësisht mënyrën e mendimit dhe të jetuarit të shoqërisë.
Jo rastësisht, gjinia televizive që ka patur suksesin më të madh pas komunizmit kanë qenë telenovelat, vlerat morale dhe intrigat e të cilave janë pasqyrë e shoqërive të thjeshta dhe totalitare si ato amerikano-jugore. Dhe është pikërisht televizioni që ka vrarë kinemanë në Shqipëri. Sot të shkohet në kinema nuk është më një egzigjencë kryesore, sepse nevoja për “të kullotur sytë” mbi imazhe virtuale është plotësuar nga televizori, që prezanton një avantazh të dyfishtë: nga njëra anë lejon “konsumin” e spektakleve në intimitet shtëpiak, të izoluar nga pjesa tjetër e shoqërisë, dhe nga ana tjetër ofron programe seriale (si telenovelat), që përfshijnë “shpirtrat e thjeshtë” më shumë sesa një film, që zgjat maksimumi dy orë dhe nuk të jep kohë për të të hyrë në zemër personazhet.
Në këto kushte, programimiambicioz me filma-esé i parashikuar nga Summerfest duket se ndjek një linjë “politiko-ideologjike” më shumë sesa një qëllim social. Mbështetja e Ambasadës amerikane detyron promovimin e unifikimit kulturor ballkanik dhe përfshirjen edhe të Turqisë në kinematografinë e Ballkanit (kështu le të ribëjmë Perandorinë osmane). Nga ana tjetër promovohen vepra të regjizorëve të rinj, me shpresën për të krijuar vende pune në sektorin kinematografik, në universitete dhe në organizimin e festivaleve. Për të dhënë një shembull se çfarë biznesi i madh janë festivalet e kinemasë, mjafton të mendohet se në Itali organizojnë 76 të tillë në vit, sepse çdo qytezë shpreson të përfitojë nga fondet shtetërore të destinuara për evenimentet kulturore. Por në fund të fundit i vetmi festival i famshëm në nivel ndërkombëtar është ai i Venecias dhe, në shkallë më të vogël, ata të Torinos dhe të Romës. Përkundrazi, në SHBA mbahen vetëm dhjetë festivale, në Angli dy dhe në Japoni një. Nga ana e tyre, vendet ballkanike ndjekin shembullin italian dhe organizojnë dhjetra festivale, por ai më i suksesshmi, që tërheq pothuaj 80.000 spektatorë, mbetet Festivali i Pula (Kroaci), që vazhdon që nga koha e komunizmit.
Sot, në universitetet europiane, jepen kurse “organizimi festivalesh kinematografike”, ku studentët mësojnë se funksioni i një festivali është “përhapja e të rejave të ardhura nga vendet dhe nga eksperiencat kulturore më të largëta”. Mësohet edhe “shpikja”, financimi dhe drejtimi i një festivali, sipas skemave ndërkombëtare që zbatohen kudo. Fatkeqësisht, këto iniciativa kanë kosto shumë të larta, nuk arrijnë të prodhojnë fitime dhe janë të destinuara për një publik shumë të ngushtë, që në botën perëndimore quhet “radical chic” (intelektualë të pasur të majtë). Rezulton e qartë se festivalet nuk mund të mbijetojnë pa financime shtetërore dhe avantazhi i vetëm që sjellin është prestigji i imazhit për qytetin mikpritës. Në Itali, për shkak të krizës ekonomike, flitet për të ndërprerë fondet publike për disa festivale, për të shikuar nëse janë të aftë të mbahen vetëm me shitjen e biletave apo me sponsorizimet e privatëve. Privatët janë gjithmonë gati të promovojnë evenimente si koncerte ose ndeshje futbolli, që kanë një përfitim ekonomik. Atëherë, përse të mos binden për të sponsorizuar edhe filmat-esé?
Kultura financohet nga institucionet publike, pra paraja e destinuar për mbështetjen e evenimenteve kulturore është thithur nga taksat e qytetarëve, pa shqyrtuar interesin e vërtetë të tyre për ato inciativa. Për shembull, festivalet kinematografike kanë kosto shumë të larta, nuk arrijnë të prodhojnë fitime dhe ndiqen nga një publik shumë i ngushtë. Ata nuk mund të mbijetojnë pa financime shtetërore dhe avantazhi i vetëm që sjellin është prestigji i imazhit për qytetin mikpritës…
