Në muajin tetor të këtij viti doli nga shtypi vëllimi i dytë i librit me kujtime i aktorit të madh shqiptar nga Kosova, Bekim Fehmiu, i titulluar "Shkëlqim dhe tmerr". Ai u promovua më datë 27 tetor 2012, gjatë panairit të librit në Beograd. Në promovim merrnin pjesë bashkëshortja Branka Petriç dhe djali Uliks Fehmiu. Në kopertinën e botimit, Miljenko Jergoviç, shkrimtari i njohur nga Sarajeva, i cili jeton e punon në Zagreb shkruan: "'Shkëlqim dhe tmerr'", si në pjesën e parë ashtu edhe në të dytën, është diçka tjetër dhe e ndryshme nga ajo që është lukunia, soji dhe populli ynë. Libër vetmie, në kuptimin më fisnik të kësaj fjale. Përkthyesi Xhelal Fejza tregon se në Beograd libri është pritur mirë. "Në pjesën e parë të memoareve të tij të jetës, Bekim Fehmiu, serbëve dhe sllavëve të tjerë të jugut, na hap kapinë e një oborri shqiptar dhe derën e një shtëpie familjare dhe na tregon, si kurrë ndonjëherë deri tani, se çfarë do të thoshte në këtë botën tonë të ishe shqiptar", mësohet të këtë thënë Jergoviç. Përpos tij, Fejza citon edhe vlerësimin e dramaturgut dhe shkrimtarit serb me origjine çifute, Filip David. Ky i fundit ka thënë se "libri i parë i Bekim Fehmiut, 'Shkëlqim dhe tmerr' na ngashënjen me historinë mbi rritjen dhe mjedisin familjar, në rrethanat e varfërisë, por të ndershmërisë së një bote për të cilën pak është treguar". Duke e vlerësuar Bekimin si njeri, ai ka thënë se në këtë purgator profesional ai bën pjesë në numrin e vogël të atyre që nuk bënë aleancë me djallin. Xhelal Fejza ka përkthyer nga serbishtja në shqipe rrëfimet për Shqipërinë, vizitën e famshme që ai bëri në vendin tonë, kur komunizmi e miqësia me kinezët lulëzonin. 

RRËFIMET NË VETË TË PARË

Java e filmit shqiptar. I ftuar….. Mbahej për herë të parë "Java e filmit shqiptar" në Beograd në Shtëpinë e Rinisë. Mezi arrita të shoh fundin e projektimit të njërit prej filmave. Takoj Abdurrahman Shalën, regjisorin e ri Besim Sahatçiu… Më njohën me dy regjisorë të rinj nga Shqipëria, Piro Milkani dhe Dhimitër Anagnosti. – A do të kishit ardhur tek ne si i ftuar? – më pyet Dhimitri, ai shtatshkurtri me tipare të zeza, i cili studimet e kameras dhe të regjisë i kishte kryer në Leningrad dhe në Moskë. – Me shumë dëshirë, nëse më ftoni! Atelie 212. Jam i ulur në bufe me kolegët. Hyn Borisllav Mihajlloviç- Mihizi, një nga intelektualët më të mëdhenj të vendit. "Dëgjova se do të shkosh në Shqipëri. Atje jeton një shkrimtar i madh. Quhet Ismail Kadare. Ka shkruar një roman të mrekullueshëm, 'Gjenerali i ushtrisë së vdekur'. Shiko nëse mund të ma sjellësh". Erdhi ftesa që të jem i ftuar i "Kinostudios" shqiptare. Ditë e zymtë. Udhëtova me atë karakatinën e JAT-it. Nga avioni mund të shihet plani urbanistik i Tiranës të projektuar në mënyrë të tillë që të mund të ndjekë rendin e fjalëve "Duçe" (kështu është quajtur Musolini). Aerodromi? Tipik për një vend të vogël dhe të varfër. Për herë të parë në Tiranë. Procedura me kufitarët e ashpër dhe me doganierët, të cilët ngjasin me aerodromin, shkoi pa vështirësi, sepse më prisnin Dhimitër Anagnosti dhe Pirro Milkani si dhe drejtori i "Kinostudios". – A flisni shqip? A njihni njeri në Shqipëri që do të dëshironit të takonit? Më ndihmuan të sistemoj valixhen time të udhëtimit në bagazhin e automjetit tip "Lada". Gjatë udhëtimit për në Tiranë, drejtori më pyet përsëri. – A keni ndonjë dëshirë që do të mund t'ua plotësonim sa jeni në Shqipëri? – Kam dy. E para, t'i përcjell përshëndetjet më të përzemërta nga ana e nënës sime, bashkëshortes së Bajram Currit, Dervishe Hanëmit. E dyta, të shoh dashurinë time të parë. U stepën. – Ju keni një dashuri të parë në Shqipëri? Si quhet? Prej nga është? – Nga Shkodra. Quhet Bukuroshe Tahiri. Ka një vëlla, i cili quhet Riza dhe një motër me emrin Safete. – Mirë! Do të shohim! Më sistemuan në hotel "Dajti" në qendër të qytetit. Më pëlqeu heshtja, pa atë zhurmën e qarkullimit të automjeteve, vetëm ndonjë biçikletë. Tirana duket e bukur. Bulevarde të gjëra, me shumë lule, me pemë anash… Monumenti i Gjergj Kastriotit dominon tërë qendrën. Mikpritësit kishin organizuar shfaqjen e filmit "Odiseja". Salla e kinemasë e mbushur plot e përplot me të ftuar të përzgjedhur. Duartrokitje dhe pritje njëlloj sikur presin një njeriun e tyre. Me krenari, me gëzim, me ngrohtësi. Filluan vizitat zyrtare. Në Lidhjen e Shkrimtarëve, krahas me të tjerët, njihem me Ismail Kadarenë, Dritëro Agollin… Ismail Kadareja, intelektual tipik, me syze me skelet metalik, duke dalë më thotë: – Do të doja t'ju dhuroj romanin tim "Gjenerali i ushtrisë së vdekur", por kam vetëm versionin në gjuhën frënge. – Do të më bëhej shumë qejfi – Më dhuroi bestsellerin e tij me dedikim. Vizitova Akademinë e Arteve. "Kinostudion". Biseda të thjeshta. Pyetjet, profesionale. Ndjehet kërshëria e tyre, dëshira për të ditur sa më shumë. Pyetjet i bëjnë të përzgjedhurit. Jashtë në rrugë më drejtohet një djalosh me trup atleti, me sy të zinj dhe të mëdhenj, me flokë të zinj të dendur: "A mund të më jepni një autograf ? Unë jam student i vitit të tretë të Akademisë së teatrit. Quhem Timo Flloko. Kam një motër në Jugosllavi. Njerëzit e mi janë nga Peja…" Ata që më shoqëronin ma bënin me shenjë që të nxitoja. – Ju do të jeni Omar Sharifi shqiptar! – i them djaloshit kur u ndamë. 

DURRËSI

Durrësi. Teatri. Në fuaje, busti i Aleksandër Moisiut. Marr pjesë për herë të parë në një koncert me këngë e valle shqiptare. Zëra madhështorë, të shkolluar. Bukuria e atyre valleve të ngadalta për nga ritmi, por dinjitoze dhe, menjëherë më pas shumë të gjalla. Valltarët e veshur me kostume popullore shumëngjyrëshe. Jam i emocionuar, thuajse më zihet fryma dhe jam shumë krenar që po më jepet rasti të shoh këtë bukuri. Më shpunë të njihem me anëtarët e Ansamblit. I përgëzoj dhe i falënderoj që më bënë të përjetoj këtë ndjesi të paharrueshme. Nuk e kisha ditur se në Durrës kishte një amfiteatër, madje edhe i madh sa ai i Koloseut romak. Është zbuluar vetëm një e treta. Shoqëruesit më takuan me arkeologun amator. Dridhet nga emocioni, duke më treguar një varëse të hollë prej ari, ku ishte varur në figurë në formën e gjethes së duhanit. Dridhet sa herë që e prek. Çfarë thesari! Thesar i vërtetë kulturor, shpirtëror. Me sugjerimin e atyre që më shoqëronin, më dhuroi si pa qejf, një kopje të Afërditës të shekullit IV-V p.e.s. 

KRUJA

Vendlindja e Gjergj Kastriotit Skënderbeut. Cili është ky gjeni, i cili arriti që për një çerek shekulli të ndalë fuqinë e pandalshme të Perandorisë Osmane dhe të mos e lejojë depërtimin e saj drejt Perëndimit. Kalaja e Skënderbeut, e cila dominon në tërë kodrën e qytetit, është e rikonstruktuar nga disa pjesë të saj të shekullit XIV. – Përse përkrenarja e Skënderbeut ka një kokë dhie? – e pyes ciceronin e muzeut. – Gjatë një beteje Skënderbeu lidhi pishtarë pishe në brirët e dhive, të cilat pastaj i lëshoi para ushtrisë së tij. Turqit u frikësuan "nga kjo ushtri e madhe që po vinte drejt tyre" dhe u tërhoqën. Në shenjë përkujtimi për këtë betejë ai e zbukuroi përkrenaren e tij me kokën e dhisë me brirë. Sapo hymë në kështjellë, e pyes: "Përse keni ndërtuar një muze prej alumini e qelqi në një ambient të rrethuar me gurë qindravjeçarë? Keni futur Amerikën në kështjellë. 

NË SHKODËR

Shkodër. Qytetin nga i cili kam disa kujtime të gjalla, nuk e njoha fare. Hoteli? Një ndërtesë njëkatëshe, një shtëpi e bukur me çardak, oborr dhe bahçe. Më kujtoi shtëpinë e Shaip Pashës në Prizren. Më shpunë tek një zonjë e vjetër, e veja e Bajram Currit, e cila më priste. Shtëpia e saj mbushur me kushërinj dhe miq të ftuar. Dervishe Hanëmi, e dashur dhe e ngrohtë, qëndronte ulur në minder. Në mur, sipër kokës së saj, fotografia e të shoqit. Iu afrova dhe i putha dorën. – Hedija, gruaja e Ibrahim Fehmiut, së bashku me fëmijët e saj ju dërgojmë përshëndetjet e tyre të përzemërta dhe mu lutën t'ju përqafoj. Fytyra e saj ndriste si shenjtëreshë. Përqafimi i saj, i butë dhe erëmirë, tamam si prej plake. Më uli afër vetes, duke më mbajtur dorën ndërmjet duarve të saj. Cili je ti? – më tha. Ai më i vogli, Bekimi, i thashë. Më pyeti për Dijen dhe të gjithë të tjerët emër për emër. E rrëmbyen kujtimet për të shoqin, për babain tim, e në mënyrë të veçantë për Dijen dhe ato kohë të stuhishme. Fytyrat e të pranishmëve si të përskuqura. Kur u ndamë, bëmë një fotografi për kujtim. Ditë e re. Dolëm për të bërë një shëtitje nëpër Shkodër. Shkodra është e pastër si të gjitha qytetet shqiptare. Duke shëtitur na afroheshin njerëz. Turma që na shoqëronte po bëhej gjithnjë e më e madhe… – Çfarë është bërë me dashurinë time të parë, Bukuroshen? – Për fat të keq nuk arritëm ta gjenim. Nuk ka në Shkodër ndonjë familje me mbiemrin Tahiri. Duke ecur, vura re dy rrathë të përkryer: njëri me perimetër më të madh dhe tjetri më i vogël brenda tij. 

GJURMË

– Këtu ka pas qenë një shatërvan prej mermeri. Nga ana e djathtë ka qenë xhamia – thashë dhe hodha shikimin drejt xhamisë gjysmë të rrënuar dhe pa minare. Duke shikuar shtëpitë dhe dritaret nga të dyja anët e rrugës, u ndala para një dere ngjyrë jeshile. E hapa. E njëjta shtresë prej betoni në oborr, tri shkallë prej druri dhe dritarja prej nga hyn një dritë e verdhë e zbehtë. – Kjo ka qenë shtëpia ku kemi banuar. Përballë gjendet shtëpia e familjes Tahiri. Drejt nesh vjen një vajzë e vogël rreth pesë-gjashtë vjeçe. E vetmja që më tërhoqi vëmendjen. Sytë e saj si qershi. Kur qeshet në faqe i duken qukat. – Si quhesh? Vajza e vogël më sheh me buzëqeshje pa thënë asnjë fjalë. Në atë kohë një grua e vjetër, me benevrekë e kap për dore. – A jeni ju Hanko Leqja? – Unë jam, – më thotë – kush je ti? – Unë jam djali më i vogël i Dijes, Bekimi. A keni të më jepni pak "pistil", – i them. Hanko Leqja u shkri. Më përqafon duke mos e mbajtur të qarët. – Kush është kjo vogëlushja? – Vajza e Bukuroshes – më thotë. O Zot sa ngjashmëri. – A janë këtu Rizai dhe Safetja? – E pyes. – Jo. Të gjithë janë në punë… Në atë kohë një grua rreth të gjashtëdhjetave veshur me fustan të zi, me heton dhe më pyet. – A mos je djali më i vogël i Dijes, Bekimi? – Po, unë jam. – Ja, kjo është shtëpia ku keni jetuar atë kohë – më thotë duke më treguar derën e shtëpisë, të cilën tashmë e kisha hapur. – Nëna jote ka qenë e dashura e të gjithë mëhallës. E adhuronim. Hajde tek unë të pimë një kafe. Zonja e veshur me të zeza, më kapi për krahu dhe pa pyetur askënd, më drejtoi për te shtëpia e saj. Doli se ishte e motra e Mustafës, Bakija. Atë nuk e mbaja mend, por mbaja mend mirë të vëllain e saj, Mustafën, pamja e të cilit më ishte ngulitur në kujtesë. Një djalosh i ri veshur kostum të zi me kravatë të bardhë, teksa qëndron mbështetur pas murit dhe qëllon me revole, duke e vrarë në vend xhandarin kuisling nga Prizreni, Beqir Malokun. Në muzeun e qytetit, drejtori më lutet ta identifikoj babanë tim në një fotografi të Kongresit të Mësuesve në Elbasan në vitin 1920. E pata të lehtë ta identifikoja. Drejtori u gëzua shumë. – A e dini ju se yt atë ka qenë i dënuar dy herë me vdekje nga serbët dhe malazeztë? – Jo. "Nuk e di. Di vetëm se Mbreti Zog, në vitin 1925 ka pas shpallur se jepte 1000 dukate si shpërblim për atë që do të zinte nënën time të gjallë, sepse llogariste se ajo do ta tradhtonte babanë. Kur ka qenë kjo?" – Nuk e dimë me siguri. Por populli i Gjakovës u ngrit në këmbë… Ata e shpëtuan. Hera e parë që e dëgjoj një lajm të tillë. Përse nuk ma kanë treguar njerëzit e mi? Takimi me ansamblin e teatrit të Shkodrës ishte i përzemërt. Thithin çdo fjalë timen, megjithëse pyetjet që më bënë ishin të kontrolluara. Ndërmjet të pranishmëve, në lozhë, më zunë sytë një fytyrë të njohur. Ishte i vëllai i Bukuroshes, Rizai. Përqafim. Kishte sy të njëjtë me atë, sy të qeshur dhe të përzemërt. Para se të nisesha, Hanka Leqja dhe Rizai erdhën të takoheshin me mua. Në bahçen me lule të "hotelit" më folën për Safeten, e cila ishte e martuar dhe jetonte në një qytet tjetër. Mbi Bukuroshen, e cila punonte në një fabrikë. Pas luftës ua kishin konfiskuar të gjithë pasurinë. Më sollën dhurata, peshqirë për Dijen dhe motrat, çorape për vëllezërit. Zemërartë si gjithmonë.Bukuroshen nuk e pashë! Nuk i pyeta ata që më shoqëruan se përse e kishin fshehur dashurinë time të parë. U bëra nervoz me ta, sidomos me atë më kryesorin, me syze, i cili një e dy e më lavdëronte arritjet e mëdha të vendit. – E gjithë Shqipëria është e elektrifikuar. Rryma elektrike arrin deri në… Nuk kemi të papunë. Nuk ka më gjakmarrje. Tërë vendi është bunkerizuar. Shikoni atje… dhe më tregonte malet… 

PARADA E 1 MAJIT

Shokët më thonë se duhet të jem i pranishëm në tribunën ku do të jetë edhe Enver Hoxha. Më pyesin nëse pranoj, duke patur parasysh se mund të kem probleme në vendin ku jetoj. 1 Maji i vitit 1972. Në tribunën para hotel "Dajtit", ja ku jam edhe unë në rreshtin e parë, i rrethuar nga qindra kinezë të veshur me rroba doku dhe të kopsitura deri në grykë. Nga ana ime e majtë, rreth njëzet metra, Enver Hoxha përshëndet me dorë ata që parakalojnë. Parakaloi edhe ushtria me uniforma ngjyrë kaki dhe e "armatosur" me automatikë. Qëndrimi i tyre ushtarak, rreshtat, nuk më pëlqyen. Përkundrazi. Fytyrën e Enver Hoxhës nuk arrita ta shoh. Dita e fundit. Teksa shëtisim nëpër bulevard, shokët më flasin për konfliktin dhe ndarjen me Hrushovin dhe BRSS-në, për shkak të të cilit për pak sa nuk kishin vdekur nga uria. Kishin qenë të detyruar ta blinin me ar grurin në Kanada. – A e patë shokun Enver. Ja tek është. Vetëm dy shoqërues. E vështrova. Një zotëri i vjetër, veshur me kostum ngjyrë bezhë. Pa kravatë, borselino në kokë, duart pas kurrizit, shëtit ngadalë nëpër bulevardin e zbrazët. – Përse nuk ka ndonjë sigurim të veçantë? – Jooo! Nuk është nevoja. Nuk ka asnjë rrezik. Populli e do. Shoku Enver banon këtu. Më treguan një vilë të rrethuar me gjelbërim e lule. Hymë edhe në dy banesa private. Në banesën e parë, të mobiluar thjesht, Dhimitër Anagnosti më njeh me të shoqen, një artiste bukuroshe. Miku i familjes sonë, Ramadan Sokoli, të cilin nuk e njihja, një intelektual i jashtëzakonshëm dhe i cili nuk ishte fort i dashur për regjimin, më dhuroi shiritat e magnetofonit me regjistrime të monologëve të Aleksandër Moisiut. Çfarë dhurate!