Rama me miken e hershme në podcastin “Flasim”, Arlinda Dudaj: 23 vite që botoj libra, si ndahen lexuesit shqiptarë

E ftuar në Podcatin “Flasim”, ditën e sotme ka qenë një mike e hershme e kryeministrit Rama, Arlinda Dudaj e cila pre 23 vitesh ka një shtëpi botuese.

Dudaj tha se raporti mes lexuseve të librave shqip me ata të huaj është 90 me 10, ndërsa ka edhe autorë të rinj që po dalin në treg së fundmi.

Dudaj u shpreh se “Kurbani” dhe “Kodi i da Vinçit” janë ndër dy titujt më të shitur.

Edi Rama: Në episodin e 14-të të podcastit ‘’Flasim’’ kam me mua një shoqe të hershme!

Një shoqe të hershme me të cilën jeta na ka ndarë për një kohë të gjatë dhe që e ka bërë të ankohet shumë që nuk ka mundësi të takohemi, të flasim e të tjera, e të tjera, por e cila vjen vijimësisht tek unë përmes librave që boton dhe mendova se ishte një mundësi e mirë edhe për ta takuar pas kaq shumë kohësh edhe për të folur pikërisht për librin që është një nga të stërmunduarit e mëdhenj të kësaj epoke, për gjithë botën, por edhe në Shqipëri, ndërkohë që Arlinda Dudaj, ‘’Arlo’’ vazhdon luftën e saj. Disa thonë që të luftosh sot për librin, është të luftosh me mullinjtë e erës. Disa të tjerë thonë është të bësh një luftë tejet fisnike ku ja vlen edhe të ‘’vdesësh’’ heroikisht. Disa si unë thonë, që në fund të ditës nuk është se ju del aq keq sa thoni, juve botuesve me nam po themi.

Megjithatë këtu s’jemi vetëm për aspektin e botuesit, por jemi më shumë sesa për kaq dhe pyetja ime e parë dhe e mira e këtij podkasti është që mund të të bëj disa pyetje që s’ti kam bërë ndonjëherë se nuk ka ardhur biseda ose s’është krijuar konteksti. Si e ke vendosur ti që ti ushtrosh jetën librit?

Arlinda Dudaj: Faleminderit. Ja, jam e nderuar që jam pjesë e këtij podkasti. Pavarësisht se siç e the njihemi prej vitesh dhe atë emrin ‘’Arlo’’, të shkruar A-R-L-O e kam prej teje. Si e kam nisur? Unë e kam thënë se në fakt më pyesin, është një pyetje që më bëjnë gjithmonë. Tashmë shtëpia botuese vajti 23 vjeçare, është goxha e madhe në moshë, të paktën për kushtet tona. E kam nisur në 2001.

Edi Rama: Mos gabohem, ke qenë 12 vjeç kur e ke hapur shtëpinë botuese.

Arlinda Dudaj: Faleminderit shumë për komplimentin, por vitet kalojnë edhe për mua. Isha 22 vjeç, por ndërkohë, në momentin qe e nisa, e kam nisur si lojë. Ka qenë komplet, komplet një lojë, por këtu nuk dua të them që unë s’kisha lidhje me librin. Me librin kisha shumë lidhje sepse e kam nisur shumë herët leximin, madje do të thoja që edhe sapo kisha nisur të lexoja dhe kam një histori që e kam si lëkurë, e kam si mëlçi, si një pjesë të rëndësishme të jetës sime, si një zemër, si një çfarëdolloj qoftë organi të rëndësishëm edhe nuk e di pse, ndoshta kjo është diçka që mbase s’ka lidhje se ma ka injektuar dikush apo se kam lindur me këtë, pavarësisht se më vonë kam punuar. Kam pasur një gjysh në fakt i cili nuk jeton më edhe që më bënte të bëja dhe kështu, mbasi lexoja librat, të bëja ato që sot quhen ‘review’. Të shkruaja, të shkruaj çfarë kisha lexuar. Kjo ka qenë domethënë “detyra” që unë e bëja shpesh, ndonjëherë edhe e detyruar, por gjithsesi, gjithmonë ka qenë kënaqësi e madhe. Edhe ai mbante shënimet e veta dhe shpesh herë i ballafaqonim. Se po më vjen fjala ‘konfrontoj’ por nuk dua të përdor fjalë të huaj dhe ndërkohë si e nisa unë ishte vërtet si një lojë.

Unë isha në universitet dhe bëmë një projekt të fundit para se diplomoheshim, kam mbaruar përkthim-interpretim në gjermanisht, dhe ne bëmë, secili nga ne përkthehu nga një tregim dhe profesori i atëhershëm na tha që ta bënim një libër. Dhe si me thënë, u futa, u përfshiva në këtë proces, sepse të qenurit botues nuk ka qenë profesion. Edhe sot, nuk ka një shkollë, përveç se jashtë po them, po në Shqipëri nuk është se ka një shkollë apo një vend ku ti të mësosh profesionin e botuesit. Se botues, nuk do me thënë përkthyes, nuk do me thënë redaktor. Botues është diçka shumë e madhe që unë e kam mësuar në mënyrë krejt nga vetja. Nuk kam bërë shkollë për të qenë botues, por mesa duket gjërat doemos lidhen me njëra-tjetrën.

Edi Rama: Po përpara sesa të vijmë tek ajo shakaja e vitit të fundit po themi, që të kthehu në botuese. Përmende gjyshin. Si ka qenë shtëpia jote e fëmijërisë? Ka pasur shumë libra?

Arlinda Dudaj: Shumë, shumë libra. Shumë libra! Mami im lexonte shumë. Kisha dy shtëpi, domethënë edhe shtëpia ime, edhe shtëpia e gjyshërve. Mami im lexonte aq shumë libra, saqë atëherë dhe kjo është një histori shumë e bukur. Nuk e di nëse shumë veta e mbajnë mend, po ata që kanë lexuar, ndodhte që librat edhe pse shtypeshin në shumë kopje, mbaronin. Mbaronin nga raftet e librarive dhe mamaja ime kishte zënë shoqe shitësen e librarisë dhe ajo e dinte se çfarë donte, se nuk blinte çdo libër, por blinte librat për fëmijë dhe librat që donte për veten e vetë që ishin letërsi, kryesisht letërsi. Shtëpia ime është, ka qenë e mbushur me libra madje disa libra unë i kam akoma te shtëpia botuese se ja kam marrë mamit dhe ja kam ndërruar me të reja që t’i duket biblioteka më bukur se nuk i do më tani, por unë i kam akoma librat e fëmijërisë i kam akoma në variantin e vjetër. Për shembull, se më kujtohet tani se ngacmohem, ‘’Xhim kopsa dhe Lukas makinisti’’, unë kam, në shtëpinë e mamit kam gjetur ‘’Xhim kopsa dhe Lukas makinisti’’ të Michael Ende dhe ‘’Xhim kopsa dhe 13 të tërbuarit’’ që ka qenë një botim i para viteve 90-të që e kam ribotuar pastaj. Vetë unë i kam edhe në variantin origjinal i kam në shtëpi. Po ashtu edhe “Shtëpinë e shpirtrave’’ që e kam ribotuar, mora të drejtën ekskluzive të Alendës edhe nuk mund të mungonte, kam variantin e vjetër. Atë variantin e vjetër fare, fare, fare me atë gruan në kopertinë të zezë. Një kopertinë e shëmtuar me thënë të vërtetën, por që unë e ruaj me shumë dashuri sepse kam pasur histori shumë të fortë me atë libër.

Edi Rama: Edhe unë kam disa libra nga ajo kohë, nga biblioteka e prindërve dhe më kujtohet gjithmonë kur shoh këto libra, më kujtohet “Dimri i vetmisë së madhe” që ishte në bibliotekë dhe filluan bisedat të vinin në shtëpi që gjërat për atë libër nuk po shkonin mirë, që kishte shqetësime nga udhëheqja e të tjerë dhe pastaj më kujtohet që erdhi versioni tjetër që bëri Ismaili, “Dimri i madh” dhe unë gjithmonë mbeta partizan i “Dimrit të vetmisë së madhe”.

Arlinda Dudaj: Mund ta them edhe një libër tjetër? Edhe ky është një libër tjetër që është fantastik që e kam të vjetër në shtëpi, është libri “Me syrin e një klouni” të Heinrich Boll që ka qenë libri i përkthyer nga i madhi Ardian Klosi edhe është një libër, që atë që kam në shtëpi është komplet me gjëra që mungojnë dhe në fakt Klosi më vonë, sëbashku e bëmë librin që të ishin dhe pjesët që ata kishin cunguar dhe unë e kam lexuar dhe rilexuar të dy, për të kuptuar që pse ishin censuruar. Dhe ishin pjesë që kishin të bënin me fenë, pak me seksin, po ç’a seksi, jo ndonjë gjë e madhe. Domethënë ishin disa pjesë që realisht ta mendosh nuk është se i bënin dhe aq keq se ai ishte libër që…, feja dakord, ishte një gjë që mund të prekte, por në fakt i bie fesë. Është kundër fesë, por përsëri edhe ajo gjëja ishte hequr. Edhe në fakt, nuk ka gjë më të bukur. Kam një nostalgji të jashtëzakonshme për këto lloj librash. I shoh dhe i përkëdhel aty.  I kam shumë, shumë të rëndësishëm.

Edi Rama: Ka qenë një kohë sureale ajo që ndërhyje edhe tek autorët e huaj pa leje dhe më kujton ato momentet kritike, epike, humoristike, tragji-komike të shikimit të filmave në kinema kur sapo një burrë dhe një grua, apo një djalë dhe një vajzë afroheshin për tu puthur, ‘ptafff’ këputej filmi dhe vazhdonte diku tjetër.

Arlinda Dudaj: E njëjta gjë dhe me librat.

Edi Rama: Po sa janë titujt e këtyre, sa the u bënë 22 vite?

Arlinda Dudaj: Në total tashmë numërojmë 1 mijë tituj. Po them 1 mijë se mund të jenë dhe 998 apo edhe me 5 dhe me 10 mund të gaboj, po them 1 mijë për ta rrumbullakosur.

Edi Rama: Po titullin e një mijtë duhet ta kishe bërë një festë për titullin e një mijtë ose për titullin e 1001, një festë duhet ta kishe bërë.

Arlinda Dudaj: 1001 netëve. Por jemi aty afër. Në fakt, ide e mirë kjo do ta mendoj tani të bëjmë një përllogaritje të saktë.

Edi Rama: Dhe midis këtyre 1001 titujve, si është balanca midis atyre që i kanë kthyer shtëpisë botuese të ardhura dhe atyre që i kanë marrë shtëpisë botuese të ardhura.

Arlinda Dudaj: Kjo është pyetje e bukur në fakt, po nuk mund ta them. Nuk jam e mirë me shifra, megjithatë nuk jam e mirë me shifra se duhen bërë ca llogaritje dhe unë për llogari jam skandal, por do thoja një 40% është një pjesë e mirë dhe i ka kthyer absolutisht. Kemi pasur kohë të mira dhe kohë të këqija. Në fakt, nuk është e vërtetë ajo që unë ankohem nga kjo punë. Ajo që mua më mundon më shumë dhe që më mundon kur bëj një gjë, është kur vepra dhe libra të mirë, më ngelen aty në magazinë, por jo thjesht për faktin që si shes. Dua dhe t’i shes, natyrisht nuk dua të bëj shenjtoren në tokë, por ajo që më mundon shumë është që për libra që realisht ia vlejnë, që janë libra të jashtëzakonshëm që kur unë i kam lexuar kam pasur pikëtakime shumë të forta qoftë me veten, qoftë më çfarë kam lexuar dhe me çfarë unë kam jetuar ose përgjigje pyetjesh që unë i kam pasur që të tjerët nuk e kanë këtë mundësi dhe më shumë më vjen të plas për këtë gjë. Për shembull, ja le ta them një libër, por që tani shpresoj të ketë ndryshuar se ka ndryshuar për një autore do thoja.  Annie Ernaux. Kur unë kam botuar Annie Ernaux në fillim, është botuar përpara 3 vjet e gjysmë, 4 po them kam botuar një libër, quhet ‘’Pasioni’’. Është një libërth i vogël. U mundova ja kam thënë të gjithëve, u mundova të flisja shumë për atë se më pëlqeu dhe ishte një shkrimtare në fakt shumë njohur në botë, por po them që për 4 vjet kam shitur vetëm 60 kopje. Por në momentin që Annie Ernaux fitoi dhe pastaj nxora, vazhdova me kokëfortësi dhe nxora ‘’Vendin e babait’’, nxora “Kujtime  vajze’’ , nxora 3 libra nga ajo, të njëjtat me një fat kështu të trishtë, nuk e di pse. Në momentin që Annie Ernaux  fitoi çmimin Nobel në 2022, plasi një interes i jashtëzakonshëm, madje njerëzit nuk e dinin fare që ishte botuar sepse në fakt për hir të së vërtetës, nuk është se kanë faj njerëzit, nuk është se kanë faj vetëm njerëzit dhe lexuesit. Është shumë e vështirë të kalojë informacioni. Kalon më kollaj ai informacioni që është “trash, është pleh le të themi, është ai informacioni i shpejtë, mbase edhe i nevojshëm, por që të merr atë kohën e  pafund dhe shpeshherë nuk të arrijnë lajmet sepse se unë për shembull , edhe njerëzit thonë ‘’pse ti e ke botuar këtë?’’. I thosha ‘’futu te instagrami’’. Unë kam bërë një video dhe është video aty dhe bëj këtë herë pas herë, edhe këtë libraren që shet libra me anë të videove dhe gjithsesi është një gjë e bukur.

Unë tani shpresoj që pasi është shitur libri, të lexohet sepse është edhe kjo, është një fazë tjetër. Shpeshherë njerëzit edhe mund t’i blejnë, por unë dua që t’i lexojnë, domethënë sfida më e madhe është që libri të lexohet jo thjesht të shitet, por edhe të lexohet. Këtë kam një brengë edhe një gjë që më mundon pa fund.

Edi Rama: Po raporti mes  titujve të huaj dhe lexuesve shqip si është?

Arlinda Dudaj: Tek unë është shumë, shumë i madh. Domethënë raporti është i thellë. Ne kemi 90% të botimeve janë përkthime dhe 10% është shumë i lartë dhe në fakt…

Edi Rama: Sa tituj në shqip mund të kesh botuar? Të letërsisë flas.

Arlinda Dudaj: Po të letërsisë mund të jenë 100 tituj.

Edi Rama: Janë 100 tituj?

Arlinda Duda: Po, po janë 100 patjetër. Janë 100 tituj.

Edi Rama: Dhe kush është një autor shqiptar, përveç këtyre të njohur, autor i ri shqiptar? Ai që mbase nuk ka marrë shumë vëmendje?

Arlinda Dudaj: Shiko, është një autore në fakt, ajo është një autore që shkruan libra, ka shkruar shumë libra, nuk është e re. Duket si e re ndoshta por njerëzit e shohin si të re gjithmonë, por njerëzit e njohin dhe është një shkrimtare që është një doktoreshë neurologe dhe shkruan libra që ia pëlqejnë, libra që ia pëlqejnë shumë njerëzit dhe e ndjekin dhe ajo që quhet Brunilda Zllami për shembull. Është një shkrimtare që ka një rritje të jashtëzakonshme. Është një vajzë që lexon dhe punon shumë me veten, por natyrisht kemi dhe shkrimtarë të tjerë. Shkrimtar të tjerë shqiptarë të famshëm kam.

Edi Rama: Të famshmit i dimë, të ndihmojmë këta që t’ju dalë pak emri dhe zëri dhe nga këtu se edhe kjo hyn tek pikat e misionit të podcastit.

Arlinda Dudaj: Po, në fakt shtëpia botuese është më shumë e prirur drejt përkthimeve dhe Henrik Gjoka është një shkrimtar që unë e preferoj dhe më pëlqen shumë. Ai nuk është i ri në fakt, është i madh në moshë po shkruan shumë bukur. Është pak i njohur për fat të keq. Edhe se është pak timid dhe nuk shfaqet në media por është…

Edi Rama: Pra Henrik Gjioka dhe Brunilda Zllami janë dy autorë…

Arlinda Dudaj: që ia vlen t’i njohësh.

Edi Rama: Që ia vlen t’i hidhni një sy edhe pastaj nëse mbeteni aty t’i hidhni shpeshherë sytë.

Përsa i përket një pjese tjetër që mua gjithmonë më mbetet si pikëpyetje që ka të bëjë me çfarë ndodh me librin përtej po themi, marrëdhënies komerciale  botues-librari apo panair, gjithmonë kam një pyetje, pse nuk kemi më shumë aktivitete të librit që të jenë aktivitete jo thjesht promovimi i librit nga një botues, por festivale të librit, apo ky është faji i qeverisë? Duhet të bëjë qeveria diçka më shumë?

Arlinda Dudaj: Atëherë edhe po edhe jo. Edhe po edhe jo. Tani ne kemi një problem në fakt. Është problem shqiptarësh, në ADN, e kam menduar dhe e kam reflektuar gjatë këtë gjë, që ne nuk bëhemi bashkë. Domethënë problemi kryesor një herë nis që shumë njerëz të bëhen bashkë. Ne edhe kur përpiqemi të bëjmë diçka, do jesh gjithë kohën duke pasur mendjen nga pas se dikush do të ‘’hedhë një thikë’’. Tani ka njerëz që janë shumë të guximshëm dhe ato thikat, po themi, thikat që janë nëpër media apo se si të godasin në media dhe ka njerëz që nuk iu bën shumë përshtypje. Mua në fakt më lëndojnë, akoma edhe pasi i kalova të 40-at dhe bëra ca refleksione të forta dhe hodha ca, i shkruajta domethënë.

Mesa duket nuk jam lehtësuar akoma dhe më bezdisin këto gjëra shpeshherë se më kapin dhe gabim. Vuaj shumë nga këto ndjenjat e fajit. Them nëse ka të drejtë apo…?

Nuk mund të bëj dot që të mos merrem me këtë, megjithatë pra, nuk bëhemi bashkë, kjo është pjesa e parë dhe e dyta, tani këtu hyn qeveria. Në këtë aspekt nuk është se unë mendoj që ndodhin gjëra kulturore në Shqipëri, por tek libri unë mendoj që është pak, është një pikë e dobët dhe ndoshta është edhe faji ynë.

Edi Rama: Gjëra kulturore ndodhin dhe ndodhin shumë…

Arlinda Dudaj: E di.

Edi Rama: Ndodhin shumë për hir të së vërtetës, edhe unë për veten time për shembull jam befasuar. Do thuash pse edhe unë? Sepse edhe unë normalisht nuk i ndjek shumë të dhënat e sektorëve etj, etj por kur kemi bërë këtë kalendarin turistik , kalendarin artistik të turizmit ku hyn pjesa e krijimtarisë, pjesa e shfaqjeve, pjesa e aktiviteteve, janë qindra e qindra aktivitete që janë duke u zhvilluar dhe që do vazhdojnë të zhvillohen. Janë mbi 1000 në vit në Shqipëri.

Arlinda Dudaj: Po, po e besoj këtë gjë.

Edi Rama: Por gjëja që unë, një nga gjërat që thashë në diskutimin që bëmë për kalendarin, është që ne duhet që nga viti i ardhshëm të nxisim, sepse nuk ka pasur më përpara, edhe kalendari është një gjë që e kemi sjellë ne. Tani po merr një formë edhe më të strukturuar, tani është edhe aplikacion, TEA. Është falas për çdokënd që e shkarkon dhe të jep informacione në mënyrë konstante, çfarë po ndodh aktualisht, apo çfarë ndodh javën e ardhshme apo muajt e ardhshëm, rreth e rrotull teje apo në një vend tjetër të Shqipërisë. I ka edhe me kategori , ku ka art, ku ka këtë, atë dhe këtu luajnë një rol bashkitë, por këtu duhet të stimulojmë edhe bashkitë që të kemi çmime, të kemi festivale, një festival po themi të poezisë shqipe, një festival po themi të librit për fëmijë, një çmim të autorëve X, një trofe të autorit Y, gjëra që…

Arlinda Dudaj: Po.

Edi Rama: Gjëra që i bëjnë shumë bukur italianët për shembull..

Arlinda Dudaj: Po, pikërisht ajo është në fakt si model.

Edi Rama: Gjëra që i bëjnë shumë bukur italianët sidomos në periudhën e verës sepse i japin mundësi pushuesve, turistëve, vizitorëve që të kenë darka të bukura, ata që janë të interesuar për këtë pjesë dhe ndërkohë i japin mundësi edhe njerëzve që i përkasin këtyre sferave që të promovojnë produktet e tyre, pra nuk janë vetëm produktet e natyrës apo produktet ushqimore po janë edhe produktet e ushqimit shpirtëror që duhet të marrin pjesë në jetën e përditshme të një vendi si Shqipëria që synon të behet kampion i turizmit në të gjithë rajonin kështu që në këtë drejtim është mirë që…

Shiko, kjo e të bërit bashkë është e vërtetë por ka edhe anën tjetër, që nuk ka pse të jenë shumë që bëhen bashkë për të bërë gjëra të tilla. Mund të jenë pak njerëz që bëhen bashkë.

Arlinda Dudaj: Po duhet të jenë pak njerëz dhe ajo që unë.

Edi Rama: Dhe secili bën atë punën e vet dhe kështu kemi më shumë larmi ofertash, ndërkohë…

Arlinda Dudaj: Vetëm një sekondë, vetëm një gjë sepse doja ta thoja dhe ta tregoj si histori. Në fakt pjesa e librit tek promovimi. Tek promovimi nuk është puna thjesht të promovohet. Pra të bëhet një gjë e tillë dhe do të doja të sillja kështu si shembull para një viti, fiks një vit, ishte këtu Javier Serkas dhe unë isha në një moment në fakt pak si të keq, pak si mërzitur. Thoja që këto gjëra nuk bëhen, nuk dëgjohen, ne bëjmë këtë dhe bëjmë atë dhe ai vjen një moment edhe kalojmë, ecte, se Javier Serkas jo vetëm është një nga autorët më të mirë të Spanjës edhe ka qenë këtu te COD ka prezantuar këtu librin e vet, ai kishte qejf edhe të dilte nga liqeni në mëngjes. Thoshte: ‘’më gjej një hotel aty afër liqenit se unë dua të vrapoj’’, edhe tha ‘’shiko, e ke gabim’’, sepse ne këtu në fakt duke qenë se jemi shumë, jemi brenda edhe futemi, edhe futemi në ato rutinat në kaosin tonë dhe shpeshherë shahemi njëri-tjetrin edhe bëjmë shumë keq, njerëzit që vijnë nga jashtë arrijnë të kuptojnë një “vibe” tjetër edhe ai tha: ‘’dëgjo’’. Kishte qenë në tiranë para 7. “Unë kam qenë në Tiranë, para 7 vjetësh po ti nuk e ke idenë se çfarë ajri ka këtu”.  Çfarë ajri ka këtu? Se unë jam kritike dhe nuk më pëlqen dhe faktikisht pata një, ishte dhe Bashkim Shehu aty, edhe tha: “Ju nuk arrini ta kuptoni, por këtu ka një ajër të jashtëzakonshëm dhe unë do vij  prapë dhe kur të vij do të them ça mendoj në atë moment se realisht unë ndiej që këtu gjallon një…”

Ai është një shkrimtar majtist dhe përveçse një shkrimtar majtist, është edhe një gazetar që nuk ka  thjesht në perspektivën e shkrimit, por ka edhe më gjerë se aq, edhe më tha këtë dhe më ka ngelur në mendje në fakt dhe akoma në dyshim isha dhe pikërisht ky lloj zhgënjimi më vjen ndonjëherë kur nuk kemi audiencë, kjo është ajo që më shqetëson më shumë se audienca krijohet nëqoftëse ai e lexon librin, nëqoftëse se dikush e lexon librin, shkrimtari bëhet një ‘’movie star’’, bëhet një ‘’rock star’’. Nëqoftëse nuk e lexon, janë si njerëz që dinë edhe nuk të ndjekin. Leximin kam merak unë pra, jo biznesin në vetvete, leximin, leximin.

Edi Rama: Shiko, nuk diskutohet që bari në bahçen e fqinjit është gjithmonë më jeshil. Është në natyrën njerëzore mbase ne shqiptarët e kemi një çikë më të theksuar këtë gjë dhe këtë sensin e mohimit të çdo gjëje që kemi, por unë mendoj që ka edhe një anë pozitive sepse na bën shumë kërkues individualisht. Kërkues individualisht për të shkuar për të kapërcyer dete dhe oqeane, për ta gjetur atë gjënë që na mundon si mungesë ose për të bërë këtu gjëra që ndonjëherë thua si ka mundësi, njerëz që duken në pamje të parë sikur nuk kanë asnjë shans t’ia dalin, ia dalin dhe ia dalin në mënyrë fantastike. Kështu që, nuk e shoh shumë këtu problemin sesa e shoh tek nevoja për të bërë më shumë që njerëzit të përfshihen, të informohen, të dinë se çfarë ndodh dhe them se kjo që po ndodh me Shqipërinë është diçka e jashtëzakonshme, nga pikëpamja e valës së rritjes së turizmit, po ndryshon gjithçka.

Unë isha në Hagë përpara dy ditësh, i ftuar nga kryeministri holandez me të cilin jemi bërë shumë miq dhe me të cilin kemi patur marrëdhënien më të vështirë. Një nga marrëdhëniet më të vështira të miat ka qenë me të në kohën kur Holanda ishte… dhe ka ndryshuar çdo gjë për shqiptarët, po çdo gjë. Natyrisht, arsyeja kryesore është që gjithmonë e më shumë njerëz vijnë, shohin dhe kthehen e thonë “wow” dhe artikujt në Holandë. Në Holandë ishte një miserabilitet. Sa herë që kërkoje Shqipërinë në shtyp, vetëm keq. Sa herë flitej për Shqipërinë, vetëm keq dhe kam pasur dhe një anekdotë të jetuar me kryeministrin kur i pata kërkuar që të shkoj ta takoj sepse marrëdhënien e kemi pasur, nga pikëpamja personale, të mirë, por nga pikëpamja e tensionit, kemi pasur shumë tension. Mirëpo, ai është një personazh i jashtëzakonshëm dhe ai është liberal në politikë, por dhe shumë liberal në jetë, nuk mban inat pse ti po e kundërshton fort dhe i kërkova dhe i thashë të vi, të takohemi se dua të flas sepse ka diçka që nuk shkon e të tjera. Takohemi patjetër, tha, por jo këtu se e ke parasysh, nuk është mirë që të na shikojnë bashkë. Nuk e tha “Të na shikojnë bashkë” por nuk është mirë në këtë kohë se ka diçka që nuk shkon realisht me Shqipërinë, me shqiptarët, edhe këtu sillen keq.

U takuam pastaj në Samitin e NATO-s ndërkohë që sot është komplet gjë tjetër. Patëm një kohë, përpara takimit, rrugës ata kanë një super muze privat që e ka ndërtuar vetë, me fondet e veta një personazh i jashtëzakonshëm mbi 80 vjeç, një koleksionist holandez shumë i famshëm, një nga koleksionistët më të famshëm të botës dhe “Dua të iki në Shqipëri, dëgjoj shumë për Shqipërinë”.

Arlinda Dudaj: Të gjithë e thonë.

Edi Rama: Kështu që në këtë pikë kemi shumë arsye të besojmë që çka vjen përpara është më e mira.

Arlinda Dudaj: Ajo që ndodh është që na e thonë gjithmonë të huajt. Mua ma thotë shpeshherë im bir, që nuk është i huaj por që ka ikur i vogël nga Shqipëria dhe më thotë “Ju mami nuk e kuptoni atje sepse ngaqë futeni tek ajo gjëja juaj e vogël” dhe ai ka gjithmonë dëshirë dhe thotë që do kthehet në Shqipëri.

Edi Rama: Nëse do të shikosh sa ke ndryshuar me kohën, nuk e kupton duke parë veten përditë duke parë veten përditë në pasqyrë para se të shkosh në punë, para se të dalësh nga shtëpia. E kupton vetëm po të shikosh fotografi sot dhe fotografi dje. Nuk e kupton ndryshe sepse jeton çdo ditë me të dhe nuk e kupton se si vetja ndryshon ose dhe gjëja rreth e rrotull teje ndryshon. Kurse kush ka distancë, para disa kohësh, nuk po përmend emër, erdhi një shoku im, një artist nga më të mirët që ne kemi por që jeton jashtë prej shumë e shumë vitesh bashkë me të shoqen dhe u detyrova t’i them boll se nuk është kaq kështu, sepse nuk e ke idenë sesi flisnin për Shqipërinë, për Tiranën. “Po këtu është bërë një përmbysje e paimagjinueshme, këtu është bërë kështu e këtu është bërë ashtu dhe për herë të parë, për herë të parë na ka shkuar mendja që mbase do të kthehemi”.

Arlinda Dudaj: Tani unë po lexoj një libër që e shpjegon paksa edhe këtë lloj ndjenje, këtë lloj dashurie që ka të bëjë me nostalgjinë. Ma solli një mike e çmuar. Është një personazh që jam shumë e trishtuar që nuk e ka njohur më përpara. Do kisha dashur që ta kisha lexuar më përpara. Ajo quhet Svetlana Boym dhe ka shkruar një libër që quhet “Nostalgia of the future” dhe që shpjegon.. ajo vjen nga Bashkimi Sovjetik.

Edi Rama: Ajo ka qenë kuratorja e një ekspozite në Vilnius që më ka ftuar.

Arlinda Duda: Lexova një artikull të New Yorker që thoshte pikërisht këtë “Një nga vendet ku unë do doja të jetoja”, po që do të ta çoj artikullin, “Është Shqipëria ku…” nuk përmend me emër por e kuptova që bëhet fjalë për ty, “Ku kryetari i bashkisë është artist dhe të cilit i kurova një… dhe do doja që një  nga vendet ku unë do doja të shkoja përpara se të vdisja”, sepse ajo ka vdekur, “është Shqipëria”. Këtë gjë ia thotë shoqes që ka bërë shkrimin në New Yorker.

Kur unë njoha këtë shkrimtar edhe këtë libër të cilin po e lexoj si e marrë, është një libër i jashtëzakonshëm, rrëqethem kur e mendoj se sa bukur i ka shpjeguar këto të çështje për të cilat po flasim, qoftë të nostalgjisë, të mënyrës sesi i kujtojmë gjërat që mund të jenë dhe gënjeshtra, sesi ajo memoria jonë na shpëton, në atë mënyrë na shpëton duke kujtuar edhe të shkuarën. Unë po jetoj në këtë moment shpeshherë, më vijnë nostalgji, mbase është mosha që po kalon, por është një mrekulli, një grua mrekulli që ta kam zili që e ke njohur dhe që…

Edi Rama: Arlo, unë gjithmonë kam pasur ndjesinë që ti nuk do plakesh kurrë sepse ke një kapacitet konsumi energjetik dhe që vjen nga kapaciteti i prodhimit të energjisë, që je realisht një burim energjie të rinovueshme të pafundme kështu që mos ma rikthe temën këtu tek mosha dhe plakja sepse nuk janë për ty. Në shpinë e të varurit nuk flitet për litarin Arlo, të lutem.

Ndërkohë që, doja të pyesja, në aspektin, se unë mendoj që shqiptarët lexojnë. Jo të gjithë shqiptarët lexojnë sepse jo të gjithë italianët lexojnë, jo të gjithë francezët lexojnë, jo të gjithë anglezët lexojnë, por unë mendoj që shqiptarët nuk mund të thuhet që janë një popull që nuk lexon. Mendimi im. Nëse do të ma kundërshtosh, ma kundërshto. Nga çfarë thonë të dhënat e tregut, çfarë thonë të dhënat e tregut në këtë aspekt?

Arlinda Dudaj: Shiko, në këtë moment është një moment i vështirë. Unë, nga të dhënat e tregut se flas për të dhënat e tregut, ka shumë arsye. Është e vërtetë që nuk do lexojnë të gjithë, asnjëherë nuk ka qenë kështu, as atëherë kur tirazhet ishin me 20 mijë kopje por tani ka një moment që….

Edi Rama: “Kurbani” vazhdon të mbetet ne top-list?

Arlinda Dudaj: Kurbani… në atë moment ishte në kohën e duhur, ishte një nga librat më të shitur.

Edi Rama: Cilin ke ti më lart se Kurbani në historinë e njëmijë titujve të tu?

Arlinda Dudaj: Kam Kodin e Da Vinçit. Kodi i Da Vinçit është një nga librat më të shitur.

Edi Rama: Ka shkuar më mirë se Kurbani?

Arlinda Dudaj: Jo më mirë se Kurbani por do jenë aty-aty. Kurbani e ka, tek unë të paktën është absolut sepse ka dhe libra që janë “long seller” që shesin e shesin vazhdimisht. Ndërkohë, ka dalë një botim i ri i Kurbanit në bullgarisht.

Edi Rama: Po, më ke thënë që po tenton ta nxjerrësh në Bullgari.

Arlinda Dudaj: Po, nuk e di nëse mund të ta tregoj. Më vjen për të qeshur sesi e kanë shkruajtur emrin, emrin e kanë ndryshuar. E kanë ndryshuar sepse ata i ndryshojnë emrat sepse edhe ne dikur i ndryshonin emrat e shkrimtarëve. Për shembull, nëse ishte Scott Fitzgerald, e shkruanim me K dhe me c.

Edi Rama: Kjo është mënyra sesi i shkruajnë këta. Janë gërmat e tyre. Egu Pama.  E bukur qenka, nice.

Arlinda Dudaj: Është e bukur, edhe kopertina më pëlqen shumë. Duhet ta rregullosh pak me këta bullgarët, pavarësisht se në fakt, kur po diskutoja me djalin tim, ai tha një moment “Epo tani, ai kryeministri shtanga ka ngritur” dhe bëri këtë lloj batute.

Edi Rama: Kur ishim në Konferencën e Sigurisë, në Munih presidenti i Bullgarisë më thotë “Më flasin për një libër tëndin që ka dalë. I joti është? Ka një Edi Rama tjetër? Jo, i thashë, unë jam.

Arlinda Dudaj: Sigurisht, ajo shtëpi botuese është shumë e rëndësishme, është si të jem unë.

Edi Rama: Po flasin për një libër tëndin që ka dalë, më thotë, duhet të vish dhe ta promovosh. Pastaj, më pas, një miku im shumë i çmuar, Ivan Krastev më tha të njëjtën gjë “Duhet të shkosh ta promovosh” se me bullgarët tani i kemi më mirë këto marrëdhëniet. Ndërsa për ata që ka ngritur shtanga, ai është njëshi atje dhe e kam shumë mik dhe ka qenë historikisht një personazh pozitiv për ne, për Shqipërinë, pavarësisht kur ka qenë këtu në qeveri mbështetës. Për lexues nuk e di por që është një nga njerëzit më të mençur që unë kam njohur, këtë e di. Ndërkohë, faleminderit. Më ke sjellë ndonjë kopje tjetër? Se ti zakonisht nuk vjen me një, vjen me 5 ose kur çon, të falënderoj shumë.

Tani, nuk e di sa je përgatitur për një pyetje që del pak nga konteksti, por je e lirë dhe të mos përgjigjesh. Jeta jote në përgjithësi si shkon përtej librit? Udhëton shumë, se ti nuk rri dot në një vend si tip.

Arlinda Dudaj: Jo, nuk rri dot në një vend, kjo është e vërtetë.  Madje e kam dhe si terapi, udhëtoj shumë. Një nga udhëtimet më të shpeshta ne fakt është të shkuarit në Londër te Patriku dhe aty pastaj në fakt jam shumë me fat se ka shumë udhëtime që janë pune por që lidhet dhe me qejfin. Se në fakt botuesit në përgjithësi janë nga ata, nuk e them asnjëherë në frëngjisht, dhe iu pëlqen që të bëjnë përveç pjesës së punës darka apo festa, janë pjesë përbërëse e punës. Pa atë nuk punohet, është e pamundur. Pra dhe në gjerat që bëj, që duket sikur po shkoj për punë bëj dhe qejf. Dhe ndërkohë këtu në Shqipëri e kam jetën shumë të thjeshtë.

Edi Rama: Në panairin, për shembull në sallonin e librit në Torino ishte sukses për ne apo jo?

Arlinda Dudaj: Ishte një sukses shumë i madh. Për mua në fakt ishte diçka që ishte ndryshe sepse ishte Shqipëria pjesë dhe realisht pati shumë bujë, bëri shumë bujë. Unë po të them që, që nga ai moment dhe më përpara të gjithë shkrimtarët italianë që unë botoj se unë botoj goxha dhe punojmë shumë fort dhe me institutin italian të kulturës që promovon goxha, madje tani po punon shumë më mirë se më përpara, të gjithë duan të vijnë në Shqipëri. Madje e kam të pamundur që të gjej momentet sepse po themi të gjithë shtatorin, tetorin e kam të mbushur me autorë italianë.

Edi Rama: Mesa pashë unë, se unë nuk erdha dot, por ishim dhe pavioni më i bukur me gurin e kuq.

Arlinda Dudaj: Pavioni ishte si shpellë, hajde mirë, mirë ishte por mund të ishte pak më. Simbolika, nëqoftëse e keni keqkuptuar.

Edi Rama: Shiko, për shkak të profesionit e kam vënë re që edhe arti vizual ti e letrarizon, por në fakt nuk është çështje as shpellë as guve as guri, është çështje forme dhe dukjeje kështu që dukja ishte spektakolare dhe mua më kanë çuar mesazhe. S’po përmend emra, deri në kupolën e qeverisë “uau, Albania spectacolare”. Kështu që në këtë pikë them që ka luajtur dhe ajo një rol që i ka tërhequr, pastaj brendia mua më thanë që edhe brendia ka funksionuar shumë mirë.

Arlinda Dudaj: Natyrisht, natyrisht! Ishte diçka shumë e rëndësishme dhe absolutisht të gjithë ishin të paktën atje se unë kam vërtetë njohje shumë të forta edhe në Torino dhe ishin të gjithë shumë të kënaqur për këtë.

Edi Rama: Kanë filluar tani të punojnë për një qendër të re panairesh me Bashkinë e Tiranës sepse realisht Pallati i Kongreseve është nga halli, një sipërfaqe nga halli. Ka arritur i ka mbuluar nevojat sa ka mundur, por është e lodhur dhe po punojmë për një qendër panairesh dhe jo vetëm për libri, por edhe për shumë gjëra të tjera që mund të bëjmë. E kemi të domosdoshme sepse Shqipëria turistike ka nevojë për këto struktura dhe patjetër pastaj duke qenë një vend që gjithmonë e më shumë po integrohemi, po hapemi, po bëhemi i vizitueshëm dhe do jemi gjithmonë e më të vizitueshëm besoj unë, na duhet të shtojmë shumë kapacitetin e ofertës, kështu që nuk është një gjë që do ndodhë nesër, por besoj brenda ca vitesh do kemi një qendër panairesh ku do mund të bëni edhe variante të tjera të gurëve dhe të shpellave, jo vetëm ato stendat e tmerrshme. Se më kujtohet gjithmonë skena kur ishim bashkë të stenda e Kurbanit që na ra komplet stenda nga njerëzit që donin autografët. Ajo për shembull nuk ndodh ndonjëherë, s’ndodh as në Berlin as në Torino, as në Miami s’ndodh. Ajo nuk ndodh.

Ke ndonjë peng Arlo?

Alinda Dudaj: Peng? Se di, nuk më vjen peng. Pengje kështu të vogla, por që nuk i mbaj mend. Unë në fakt jam pishmanlie e madhe. Them pse se bëra ashtu po e bëra kështu, por peng të madh nuk kam në jetë. Sepse zakonisht pengu vjen them kur ke bërë keq dhe i ke bërë keq dikujt. Unë mendoj që këtë gjë nuk e kam bërë edhe ai do ishte peng për mua, të paktën për mua si person.

Edi Rama: Ke ndonjë peng që s’ke investuar akoma dot në komponentin digjital të botimeve sepse kam përshtypjen që ajo që ne nuk llogarisim kur flasim për lexim është që shumë njerëz lexojnë në formë tjetër.

Arlinda Dudaj: Për mua jo, s’ka problem dhe unë e quaj dhe atë një lloj leximi. Nuk ka problem, por për të investuar në digjital në një vend të vogël e kam menduar, e kam menduar shumë gjatë. Në një vend si Shqipëria të investosh duhet bërë absolutisht në kuadër të projekteve sepse është e pamundur për të investuar për të digjitalizuar. Nuk ta kthen asnjëherë investimin se po flasim për gjëra që janë, flitet për tregje shumë të vogla dhe jemi treg i vogël për hir të së vërtetës. I kam bërë dy llogari, por natyrisht ekzistojnë fonde të Komunitetit Europian që duhen zhvilluar dhe duhen menduar. Unë jam në atë linjë.

Edi Rama: Ne po bëjmë projektin e ri të Muzeut Kombëtar, që më në fund pas shumë vitesh po na jepet mundësia tani që ta transformojmë dhe një nga shtyllat e konceptit të ri të Muzeut Kombëtar është pikërisht gjuha dhe libri. Dhe duam që muzeu të jetë jo thjeshtë një vend që ti shkon shikon çfarë ka ndodhur më parë dhe çfarë ka qenë më parë dhe artefakte ose edhe libra të kohëve të mëparshme, por edhe çfarë ndodh sot dhe çfarë do të ndodh nesër. Një hapësirë ku një komponente do të jetë patjetër dhe digjitalizmi, komponenti digjital dhe mbështetja e digjitalizimit të librit dhe patjetër një tjetër komponentë e lidhur me këtë do jetë dhe komercializimi në muze. Pra të shërbejë njëkohësisht si një vend ku ti mund të shkosh dhe mund të blesh libra. Ne kemi planifikuar të bëjmë dhe një raund takimesh me botuesit për të kuptuar se çfarë mundtë bëjmë më shumë edhe në kontekstin e kalendarit turistik dhe artistik të sezonit turistik të vitit të ardhshëm por edhe në kontekstin e problemeve dhe të nevojave të tyre. Ki besim Arlo që e ardhmja do të jetë edhe më e mirë. Ndërkohë që e kaluara për ty flet mirë, flet goxha mirë sepse gjithmonë gjëja që kam përshtypjen që nuk arrin ta bësh dot kurrë është që në një moment të caktuar të marrësh frymë thellë, të kthesh kokën mbrapa dhe të thuash “sidoqoftë shumë përpara kam ecur”.

Arlinda Dudaj: Kjo është e vërtetë, është 100% e vërtetë. Unë e ndiej dhe natyrisht jam falënderuese gjithë kohës, mundësive, vetes time, të gjithë njerëzve që kanë qenë se nuk i kam bërë vetëm asnjëherë dhe jam shumë e lumtur. Plus që është një gjë që nuk di të bëj një punë tjetër dhe këtë e kam kuptuar. Të përpiqem unë të dalë, se bej dot një gjë tjetër.

Edi Rama: Dhe mos e harro kurrë, lumturia është të besh punën që dashuron dhe jo të gjithë njerëzit e kanë këtë mundësi dhe gjithë përpjekja e njerëzimit është që sa më shumë njerëz të kenë mundësi të marrin nga puna kënaqësi, sa më shumë njerëz të kenë mundësi që jo thjeshtë të shkojnë në punë sepse duhet të jetojnë, por të jetojnë me kënaqësinë e të shkuarit në punë. Kështu që këtë mos e harro kurrë dhe në momente kur ti ke atë uturimën e frikshme që “s’ia vlen asnjë gjë”,  kujtohu që sidoqoftë ke një bekim mbi kokë sepse bën punën që dashuron.

Arlinda Dudaj: Një punë që e dashuroj vërtet!

Edi Rama: Jam shumë mirënjohës për kohën, të jam mirënjohës për miqësinë, por edhe për durimin, jo dhe aq shembullor që megjithëse prej vitesh nuk takohemi dot, prapëseprapë ti e pranon që nuk je vetëm ti mikja ime, por jam dhe unë miku yt. Kështu që unë të falënderoj për këtë.

Kjo ishte Arlinda Dudaj. Një grua që jeton me librin, jeton për librin, lufton me libra dhe përpiqet çdo ditë me të gjitha forcat që të bëjë sa më shumë aleatë në mënyrë që libri t’i mbijetojë sa të mundet kësaj kohe të re kur në të katërta anët vjen presioni i risive që lajmërojnë një botë pa libra. Faleminderit!