Fati ka dashur që Festa e Mësuesit (e njohur vetëm në Shqipëri) dhe Festa e Gruas të jenë në data njëra pas tjetrës. Duke folur për rolin e mësuesit në shoqërinë shqiptare, Silvana Ndreca e Universitetit “Ca' Foscari” në Venezia thekson se: “Meqë paraprin 8 marsin, Festën e Gruas që në Shqipëri është edhe Festa e Nënës, 7 marsi përfaqëson një lidhje ideale dhe ndjesore mes rolit të mësuesit dhe atij të nënës. Jo rastësisht, në të dyja festat dhurohen mimoza”. Në Shqipëri shumica e mësuesve janë femra, për arsye qoftë kulturore – kujdesja për fëmijë dhe adoleshentë është konsideruar një detyrë femërore – qoftë ekonomike, sepse rrogat janë të ulta – jo më kot, burrat synojnë maksimumi katedrat universitare, ku studentët janë më të rritur dhe fitimet janë më të larta.

Më duket se në rastin e festimeve të 7 dhe 8 marsit jemi përballë tre paradokseve. I pari është se më 7 mars festohet themelimi i shkollës së parë shqiptare – një shkollë ekskluzivisht mashkullore – ndërsa sot puna e mësuesit është kryesisht femërore. Paradoksi i dytë është vëmendja e pamjaftueshme që i kushtohet historisë së shkollës së parë femërore dhe drejtueseve të saj, motratSevasti dhe Parashqevi Qiriazi. Qe në fakt “Shkolla e Vashave” të Korçës, e themeluar nga Misioni Amerikan në Shqipëri në vitin 1891, që meritoi mbështetjen më të madhe ndërkombëtare, duke arritur të mbijetojë falë mbrojtjes zyrtare të SHBA dhe Austrisë.

Gjatë vizitës në Korçë në 1903, Edith Durham e përshkruante kështu Shkollën e Vashave: “Zonjusha Kyrias (Sevasti Qiriazi), një grua shumë e përgatitur dhe kurajoze, pati shkuar në Amerikë me ndihmën e misionarëve amerikanë, qe trajnuar atje dhe kur u kthye në Korçë qe emëruar drejtoreshë e një shkolle femërore nën patronazhin e Misionit Amerikan. (Sevasti) përdorte tekste shkollorë amerikanë dhe jepte mësim në gjuhën shqipe. Mbas mbylljes së shkollës mashkullore të Korçës, kjo mbeti e vetmja shkollë në Shqipërinë jugore ku mund të mësohej shkrim e këndim në gjuhën shqipe. Edhe pse frekuentimi i asaj shkolle sillte rrezikun që vajzat dhe prindërit të ishin persekutuar nga autoritetet turke, klasat ishin gjithmonë plot. Vajzat krishtere dhe muslimane mësonin të shkruanin dhe të lexonin në shqip dhe i mësonin edhe vëllezërve të tyre. Shkolla e Vashave ishte kaq moderne saqë më dukej se isha kthyer papritur në Europë”.

Dhe ja paradoksi i tretë, lidhur me 8 marsin. Vetëm në Shqipëri dhe në Ish Jugosllavi Festa e Gruas përkon me Festën e Nënës, ndërsa në pjesën tjetër të botës dy eventet janë konsideruar të ndara dhe festohen në periudha të ndryshme. Në fakt, ndërsa Festa e Gruas (8 marsi) ka origjinë dhe vlerë socialiste sepse kujton sakrificën e një grupi punëtoresh tekstili dhe grevat që pasuan, Festa e Nënës nuk ka të bëjë fare me luftën për të drejtat e punës. Në  botën perëndimore, Festa e Nënës festohet në të djelën e dytë të majit që nga 1914, me iniciativën e presidentit amerikan të atëhershëm Woodrow Wilson (shumë i dashur në Shqipëri), por në SHBA ishte propozuar më parë, në 1872, si dita kushtuar paqes, sepse të gjithë nënat urrejnë luftën – përveç nënës së Milosaos…  

Përkimi i Festës së Gruas me Festën e Nënës nënkupton që, në shoqëritë ballkanike, nuk mund të ekzistojë një festë për të drejta pa i kujtuar femrave se detyra e tyre është të qenët nënë. Megjithatë, motrat Qiriazi nuk përkujtohen për jetën familjare të tyre, por për qëndrimet e tyre në Stamboll dhe në Amerikë, për pjesëmarrjen e tyre në Kongreset e Manastirit dhe të Elbasanit (femrat e para të pranishme në kongrese politiko-kulturore), për persekutimet që vuajtën qoftë nga nazistët qoftë nga komunistët. Parashqevi themeloi shoqatën femërore“Ylli i Mëngjesit” dhe mori pjesë në Konferencën e Paqes në Paris si përfaqësuese e shqiptarëve të Amerikës. Patriote të flakta dhe intelektuale të rafinuara, motrat Qiriazi qenë promotore të emancipimit femëror, saqë Parashqevi quajti 8 marsin si “dita kur gruaja shkundi zinxhirët e skllavërisë”. Por a është tamam kështu?

Gratë ballkanike nga pikëpamja e Bashkimit Europian

Flitet shumë për “integrimin europian” të Ballkanit perëndimor, por mbi një temë sensibël si kushtet e gruas, duket se ka akoma një humnerë midis dy anëve të Kontinentit të Vjetër. Më 4 dhjetor 2008 – vetëm tre vite të shkuara – Parlamenti Europian nxori një “Rezolutë mbi gjendjen e grave në Ballkan”, me anë të së cilës denonconte disa probleme akoma të pazgjidhura. Duke u nisur nga fakti se gratë përfaqësojnë më shumë se gjysmën e popullsisë së Europës jugperëndimore, Bruksel nënvizonte se “stabilizimi ekonomik dhe krijimi i institucioneve demokratike në vendet e Ballkanit kërkon pjesëmarrjen aktive të grave”. Duke aplikuar parimin e silogjizmit të Aristotelit, kemi dy pohime: i pari është se “gratë përbëjnë shumicën e popullsisë (pa të cilat e tërë shoqëria nuk mund të përparojë)” dhe i dyti është se “në demokraci fiton shumica”. Pra, në teori, gratë do të meritonin më shumë pushtet sesa meshkujt dhe është absurde që shtypen nga minoranca mashkullore…

Sipas logjikës dhe për paqe sociale, zgjidhja ideale do të ishte një barazi e drejtë, por Pika 2 e Rezolutës europiane “vëren me shqetësim se ligjet mbi barazinë gjinore dhe praktikat relative (në nivel institucional, financiar e njerëzor) nuk janë plotësisht të garantuara”. Me pak fjalë, ligjet ekzistojnë por nuk zbatohen, kështu Parlamenti Europian i kërkon qeverive të Ballkanit të ndërmarrin aksione serioze dhe konkrete për të ndjekur barazinë gjinore në të gjithë sektorët e jetës politike e sociale, duke inkurajuar pjesëmarrjen e barabartë në tregun e punës dhe pavarësinë ekonomike të grave, të cilat rezultojnë më shumë të prekura nga varfëria sesa burrat dhe pra janë të varura e të shantazhuara nga meshkujt e familjes (Pikat 3 e 14).

Edhe pse jetojmë në një fazë historike në të cilën shkurtimet në shpenzimet publike janë bërë një dogmë e padiskutueshme, Pika 4 e Rezolutës kritikon hapur politikën e kursimeve sociale dhe qan me lot garancitë të ofruara nga sistemet komuniste: “Shkurtimet në shërbimet sociale dhe në shpenzimet publike, për shembull për asistencë për fëmijët dhe për familjet, kanë goditur gratë në mënyrë të egzagjeruar; këto avantazhe, që i jepeshin më parë, i mundësonin grave të pajtoheshin me jetën e punës dhe atë familjare”. Dhe në fakt, për të shmangur që gratë të mos kalojnë tepër kohë të merren me familjen, Pika 6 fton qeveritë e Ballkanit “të ngrenë institucione me cilësi të mirë dhe me kosto të përballueshme për asistencë për fëmijët dhe për të moshuarit”, ndërsa Pika 5 “ngre me shqetësim problemin se gratë janë të pranishme me bollëk në disa zanate të konsideruara ‘femërorë’ dhe kërkon masa specifike për të shmangur ‘femërizimin’ e punëve të paguara pak”. Për shembull, në Shqipëri është shumë evident fakti se shumica e grave janë të punësuara në rrobaqepësi, në mësimdhënie dhe në shkallët më të ulta të administratës së ndërmarrjeve private dhe të institucioneve publike. Pra, “vajzat e mira” janë të detyruara të kënaqen me punë si edukatore, mësuese, sekretare, kontabël ose punëtore në fabrika të gjitha femërore.

 

Flitet shumë për integrimin europian të Ballkanit perëndimor, por mbi një temë sensibël si kushtet e gruas, duket se ka akoma një humnerë midis dy anëve të Kontinentit të Vjetër. Parlamenti Europian synon “çrrënjosjen e stereotipeve të rolit maskullor dhe femëror”, por a janë gati familjet shqiptare të heqin dorë nga rolet tradicionale? Çfarë do të ishte Shqipëria pa një mënyrë jetese ndryshe nga popujt e tjerë europianë? A do të ekzistonte akoma, nëse nuk do të kishte zgjedhur fenë islame, duke zbatuar deri më sot rregullat e stabilitetit social dhe të rritjes së fortë demografike?

Përveç situatës ekonomike, Bruksel denoncon vazhdimësinë e prostitucionit (Pikat 16 e 17) dhe “vëren me shqetësim se, edhe pse me kuadrin legjislativ të themeluar së fundi në vendet ballkanike, dhuna shtëpiake dhe abuzimet verbale mbesin; pra fton këto vende të garantojnë që institucionet e ngarkuara për zbatimin e ligjit, autoritetet gjyqësore dhe funksionarët publikë të bëhen më të ndjeshëm kundrejt këtij fenomeni” (Pika 10). Për më tepër, në Pikën 11, Rezoluta ankohet se “dhuna shtëpiake është akoma më e përhapur sesa çfarë del nga të dhënat ekzistente; statistikat rezultojnë fragmentare dhe janë mbledhur në mënyrë të pamjaftueshme”.

Parlamenti Europian nënvizon edhe “rëndësinë e formimit me qëllim çrrënjosjen e stereotipeve të rolit maskullor dhe femëror” (Pika 7) dhe promovon “fushata sensibilizimi në luftën kundër stereotipeve, diskriminimit dhe dhunës shtëpiake, dhe në favor të barazisë gjinore; fushata të tilla do të duhej të shoqëroheshin me promovimin e modeleve femërore në media, në publicitet dhe në materiale didaktike” (Pika 12). Por pikërisht kjo është thembra e Akilit e shoqërisë shqiptare: a janë gati vendi dhe familjet e tij të heqin dorë nga rolet tradicionale “mashkullore” e “femërore”? A janë gati të pranojnë një imazh të ri të gruas që nuk është domosdoshmërisht “bashkëshorte e mirë” dhe “nënë e mirë”? A do të ishin burrat të gatshëm të kryenin disa detyra shtëpiake dhe familjare përgjithësisht të konsideruara “femërore”? Dhe mbi të gjitha, a është përmirësuar situata në krahasim me dhjetorin e vitit 2008 apo Rezoluta është akoma aktuale?

Femrat shqiptare përballë traditës

Në njëzet vitet e fundit,tema e gruas në shoqërinë shqiptare ka qenë trajtuar në nivel ndërkombëtar në artikuj, ese, libra e tema diplome. Por nuk ka patur kurrë vullnet serioz për të ndërhyrë mbi diskriminimin femëror, për arsye politike “për të mos i dhënë imazh të keq Shqipërisë”. Sociologët, antropologët dhe feministet euro-amerikanë ishin të përçarë: nga njëra anë ishte kush thonte se duhej çensuruar problemi, për të mos stimuluar racizëm kundër meshkujve shqiptarë, dhe nga ana tjetër ishte kush mbështeste se i duhej dhënë publiciteti maksimal kushteve të femrës në Shqipëri, sepse përndryshe gratë shqiptare nuk do të ishin shpëtuar kurrë nga shtypja sociale.

Në bazë të dogmës amerikane të “proçesit të demokratizimit spontan të brendshëm të vendeve në zhvillim”, fitoi krahu i çensurës dhe situata e femrave në Shqipëri ka mbetur në vendpër të gjithë këto vite, përveç disa ndryshimeve nga pamja e jashtme, si veshja seksi, drejtimi i automjeteve të cilindratave të mëdha dhe më shumë përfshirje në botën e punës – natyrisht në “punë grash”. Por në jetën familjare dhe në marrëdhëniet sociale me meshkujt, femrat vazhdojnë të sillen siç kanë bërë gjithmonë historikisht, sepse tradita kulturore që karakterizon shoqërinë shqiptare është shumë e ndryshme dhe shumë më rezistente sesa ajo e pjesës tjetër së Europës.  

Qoftë në analiza shqiptare qoftë në ato të studiuesve të huaj mungon një lidhje direkte ndërmjet kushteve të femrës dhe traditës fetare islamike, që është çelësi i problemit. Preferohet t'i vihet faji një “patriarkalizmi” të përgjithshëm dhe ka tendencë për ta shpjeguar të gjithë shoqërinë shqiptare nëpërmjet Kanunit dhe thënies së famshme të tij: “Grueja âsht shakull per me bajtë”. Por justifikimi i nënshtrimit të femrës nëpërmjet një zakoni të lashtë nuk mjafton, sepse asnjë traditë nuk mund të ruhet pa një aparat kulturor që e mbështet. Dhe meqë çdo kulturë bazohet mbi fe (edhe pse laiçizmi provon ta mohojë!) duket qartë se në Shqipëri ka ndodhur një mbivendosje midis zakoneve antike të maleve dhe normave islamike të përhapura në shekullin XV.

Qoftë Kanuni qoftë rregullat islamike kanë një qëllim kryesor: mbajtja e stabilitetit social e familjar, duke favorizuar rritjen demografike të grupit etno-fetar, për ta përforcuar kundër armiqve të jashtëm. Pra shërbejnë një rol mashkullor dhe një femëror rreptësisht të përcaktuar, ku energjia femërore instinktive dhe misterioze është e mbyllur brenda rolit të vetëm të gruas së nënshtruar dhe të nënës pjellore. Nëse energjia femërore arrin të lirohet nga ky kafaz tradicional, skema e stabilitetit social dhe e rritjes demografike shkatërrohet pashmangshmërisht. Shoqëritë perëndimore janë shembulli. Një grua rrallë martohet para 30 vjeç, sepse ka mundësi të provojë disa të fejuar dhe të zgjedhë më të mirin për të. Një femër në pesë nuk dëshiron të ketë fëmijë. Një femër nuk ka më frikë nga divorci, sepse e di se nuk rrezikon asnjë paragjykim dhe se mund të gjejë një tjetër lidhje serioze edhe më të mirë se e para.

Sot Shqipëria është në një udhëkryq. Nëse fillohet të flitet seriozisht për barazi gjinore, do të duhej të revolucionohej totalisht një strukturë kulturore dhe sociale e konsoliduar në shekuj. Islami nuk është vetëm një fe, por edhe një mënyrë jetese që rregullon të gjithë sjelljet dhe marrëdhëniet sociale, me qëllim që të parandalojë çdo lloj imoraliteti. Për këtë arsye shqiptarët janë konsideruar “muslimanë sociologjikë”, domethënë muslimanë që nuk shkojnë shumë në xhami, por ndjekin normat islamike në jetën e tyre të përditshme – dhe i ndiqnin edhe nën komunizëm.

Dhe pastaj duhet pyetur: çfarë do të ishte Shqipëria pa këtë mënyrë jetese të saj, ndryshe nga të gjithë popujt e tjerë europianë? A do të ekzistonte akoma Shqipëria, nëse nuk do të kishte zgjedhur fenë islame dhe nëse nuk do të kishte zbatuar deri më sot rregullat e stabilitetit social dhe të rritjes së fortë demografike? Mundet shoqëria shqiptare të mbijetojë pa xhelozinë e meshkujve, pa druajtjen dhe urtësinë e femrave, pa ekuacionin “femër = grua = nënë”?

Pra, është shumë e pagjasë që Shqipëria të arrijë një barazi gjinore të vërtetë, sepse shumica e vetë grave ndjen instinktivisht se emancipimi femëror mund të shkaktojë një dobësim kombëtar dhe rrezikun e humbjes së identitetit shqiptar.