“Kur qytetin e sheh me sytë e jetës”

Nga TEUTA DHIMA

Romani më i fundit i autorit Gjergj Vlashi, titullohet “Netët e qytetit tim”. Një roman jo shumë voluminoz, por që ngërthen në vetvete probleme të shumta, të cilat parë me syrin e autorit dhe shprehur me gjuhën e tij na japin një panoramë të qytetit të quajtur Kodrishtë.

Autori  rrëfen në vetën e parë dhe e bën këtë në një mënyrë tepër interesante. Rrëfimi ka formën e një ditari, shënime të mbajtura në një periudhë kohore prej një muaji, ose 30 ditësh.

Këto shënime sjellin para lexuesit përvojat e personazhit në shëtitjet që ai bën vetëm  në qytet. Romanin e bën të veçantë para së gjithash shtrirja kohore. Ajo është gati mujore dhe sjell përvoja të përditshme, të cilat ngrenë e parashtrojnë probleme të jetës së një qyteti, që do të duhen vite e vite për t'u zgjidhur.

“Shëtitësi ynë” (do ta quaj kështu personazhin tonë), preferon shëtitoren pranë detit, por në programin e tij të mbrëmjes, herë pas herë ka devijime, si rezultat i njerëzve të cilët ai  takon.

Çdo natë sjell një personazh. Historia e tij zakonisht fillon dhe mbaron brenda kohështrirjes së shëtitjes. Një kohë që nuk lë shumë mundësi për pjekjen e situatave dhe identifikimin e personazhit. Këtë ngërç të vogël autori Gjergj Vlashi  e zgjidh duke vënë në dispozicion të rrëfimit një gjuhë të thjeshtë, dialog të shpeshtë në funksion të situatës dhe përzgjedhjen e kujdesshme të gjuhës së personazheve, të cilat duken sikur rendin për të kapur një tren. Trenin që niset kur personazhi kryesor mbaron shëtitjen e tij dhe i duhet të kthehet në shtëpi.

Me të drejtë ju do të pyesni: – po këtyre njerëzve, nuk ju mjaftoi dita që duhet të rendin edhe natën? Kjo është edhe një nga zgjedhjet mjeshtërore që e karakterizojnë rrëfimin në këtë roman. Ai zgjedh që personazhi i tij të bredhë mbrëmjeve, për faktin e thjeshtë që qyteti natën është tjetër gjë. Ai i përngjan një trupi të rraskapitur nga punët e ditës që kur shtrihet, ndjen dhimbje dhe lodhje. Natën gjithçka është ndryshe. Ato që ditën mund edhe mos t'i shohim fare dhe mos t'i vëmë re, natën vishen me një tis misteri që nuk mund t'i japësh zgjidhje tjetër  veç se të vazhdosh shëtitjen dhe të kthehesh sërish në strehën tënde.

Në natën e parë ndesh Maznikun, inxhinierin e pamartuar që punon minierave, në të dytën Lumnikun, skulptorin që po realizon një skulpturë të Xhon Lenonit. Figura e skulptorit i sjell ndërmend gjendjen dhe jetën e artistëve shqiptarë në kohën e diktaturës. Sipas autorit, ata nuk ishin të lirë aspak, por duhet të paraqisnin skulptura të fryra, gra me muskuj që ishin të zhveshura nga çdo delikatesë femërore.

Ngjarjet në roman rrjedhin shpejt. Nuk ka retrospektivë dhe ngjarjet janë të freskëta dhe të sapo jetuara. Dita e parë e shëtitjes, dita e dytë, të tretën ndalet. Personazhi ynë nuk del shëtitje, për të na sjellë ngjarje e personazhe të tjerë, por në natën e tretë, flet për veten, për familjen e origjinës: vëllanë, motrën babanë dhe nënën.

Edhe kur nuk del shëtitje dhe nuk takon njeri, mjafton të flasë për babanë e tij dhe jep një shembull përfaqësie të gjithë atyre individëve që punuan me ndreshmëri dhe përkushtim, por që vetëm një refuzim i thjeshtë për t'u bërë bashkëpunëtorë të Degës së  Brendshme, i çoi drejt një fundi të dhimbshëm.

Nuk mundej kurrësesi autori që në "gostinë e personazheve të natës" mos të na sillte një figurë femërore. Hana… ose Sabihania shoqja klasës së "shëtitësit të mbrëmjes". Një figurë tipike e vajzës së ndrojtur, që i vetmi luks të cilin mund t'ia lejojë vetes, është të rrijë në stolin para shtëpisë, në mbrëmje, nën vëzhgimin e rreptë të atit fanatik.

Mos u habisni! Ka edhe kështu.

Tepër interesante është nata e pestë e shëtitjes nëpër qytet, hyrja e tragetit që vjen nga Bari në portin e Durrësit. Bashkë me udhëtarët dhe valixhet e tyre, ky traget sjell edhe një sërë historish të trishta. Kujtimi që pret Zinetin gruan e tij. Po a do të vijë…?!  Nuk janë të vetmit këta të cilëve largësia iu shkatërroi lidhjen martesore.

Gjatë shëtitjeve, ka edhe mungesa, të cilat mendoj që autori i përdor për thyerjen e monotonisë në shënime. Një lloj shmangieje edhe në numërim: 5, 7. Natë të gjashtë nuk ka.

Shëtitjet e munguara në këto netë, ngjasojnë si apele pa përgjigje, por që gjithmonë e kanë një justifikim. Në natën e gjashtë tezja me të cilën jeton u sëmur, ndaj duhet që t'i qëndronte pranë.

Nëse do të vazhdoja të sillja këtu për ju përvojat e çdo nate të personazhit, do të zgjatesha e do të zgjatesha pafund. Pasi edhe Idriz mashinisti që shoqëron Silvanën në shtëpinë e hallës do vëmendjen e tij. Silvanën që rrezikon të kthehet në një Anë Kareninë e re, apo Viktori, arkeologu që punon për një libër kushtuar Kodrishtës.

Mbrëmjet në vetvete janë misterioze, por ato bëhen edhe më të mistershme kur: kalon pranë një sheshi ku xhirohet një film dhe babai fanatik nuk  pranon rolin e vajzës; kur sheh padrejtësitë dhe allishverishet që bëhen nëpër spitale; kur dashuron në heshtje dhe ditën që merr guximin të shfaqësh dashurinë, stoli është i zbrazur. (Hana nuk ka dalë…)

Shëtitjet vazhdojnë… Tek- tuk me mungesa, por vazhdojnë dhe na sjellin, një ish hetues të lidhur me Degën, (Zigur zemërguri që tani i kanë rënë puplat), një farmaciste që pas çdo fjalia përsërit si një refren që jep besueshmëri: – Dëgjo Valën ti!

Kapërcimet janë të fuqishme nga njëri personazh tek tjetri: Nga Spiro, aktori me një memorie fantastike, tek roja i gabinave me një sy, tek Orest peshkatari, varrezat e qytetit dhe më pas këmbët e çojnë atje, tek Hana e tij dhe stoli i zbrazur.

Nuk lodhet "shëtitësi i natës". Në mbrëmjen e njëzetë e tretë, shkon në qelitë e paraburgimit ku takon toger  Shemen, Piktor Paskalin me vese të këqija dhe Islamin, romin që vetëm këndon.

Pas zhgënjimit që pëson në natën e njëzetë e pestë,  ku Hana nuk e mban fjalën për të shkuar të jetojë me të, "shëtitësi" gjen ngushëllim tek sheh Altinin depresiv, komshiun e katit të parë, që e jëma e ka braktisur, Dhimitrin që punon e djersitet në furrin e bukës, Maznikun që rreh Zigurin dhe pastruesit e natës që zihen me njëri tjetrin nën refrenin e fësh-fësheve të fshesave të gjata.

Nata e tridhjetë është një bredhje pa plan. Autori sikur rreket të na thotë që: – Pavarësisht planeve dhe ëndrrave tona, jeta do të ndjekë udhën e saj, diku do të ketë një dasmë e diku  do të ketë një vdekje. kështu e ka ajo: me njërin sy qesh e me tjetrin qan.

Ps: Romani  “Netët e qytetit tim”,  më ra në dorë rastësisht, gjatë një shëtitjeje mëngjesore të Gjergj Vlashit në Bibliotekën e Durrësit. Durrësit apo Kodrishtës? E ç'rëndësi ka?

Ai  është për t’u vlerësuar për arsenalin e gjallë të personazheve që sjell. Personazhe që kanë një vërtetësi bindëse edhe për nga natyra e rrëfimit, pjesë e të cilit ato janë. Një rrëfim  thjeshtë, i qetë, realizuar me një gjuhë pa shumë ojna e ngjyrime emocionale, por që na sjell me vërtetësi jetën e netëve në qytet. Një realitet herë i trishtë e herë i gëzuar, siç është edhe jeta vetë.