Të ardhur e të ikur

Nga Ardian Vehbiu

Kohët e fundit dëgjojmë të flitet gjithnjë e më shpesh për katundarë e qytetarë; debat ky të cilit as këtu në PTF s’i kemi lënë gjë mangët.

Natyrisht termi katundar është i ngarkuar me konotacion negativ; duke hyrë në kundërvënie me qytetarin.

Kjo krijon probleme – për t’i zgjidhur të cilat pastaj sillen në ndihmë terma të ngjashëm: fshatar (si term neutral) dhe malok (si term më negativ se katundar, për të ndihmuar që ta shtyjë këtë të fundit drejt një zone më pak të ngarkuar me konotacion).

Ka pastaj edhe një kundërvënie, më të hollë, midis katnar dhe katundar; ku termi i parë i referohet shqiptimit të fjalës në gegnishten e Shqipërisë së mesme.

Tani, duke pasur parasysh rrethanat e përdorimit të kësaj fjale, katundar, në diskursin e sotëm publik, krijohet përshtypja se këtë e përdorin zakonisht ata që duan të distancohen prej katundarit, katundarisë dhe sociologjisë përkatëse.

Le të themi që e përdorin kryesisht “qytetarët,” çka do të thotë që katundar është gjithnjë Tjetri.

Më tej akoma, qytetari e përdor termin për t’iu referuar dikujt me të cilin jep e merr, në jetën e përditshme ose në virtualitetin publik; çka do të thotë se, në shumë nga këto kontekste, bëhet fjalë për një katundar në qytet.

Ose një katundar që ka ikur nga katundi, ose nga habitati i vet social.

Dhe këtu vërehet një dukuri kurioze: nëse quajmë qytetar dikë që jeton në qytet (për t’i rënë shkurt), katundari nuk është aq ai që jeton në katund, se ai që ka ardhur nga katundi.

E njëjta distinguo vlen edhe për malokun – i tillë është ai që ka ardhur nga malësia, jo ai që jeton në malësi (këtë të fundit parapëlqejmë ta quajmë malësor, term me konotacion pozitiv, ose neutral, por jo negativ).

Rezervojmë kështu të drejtën që t’i identifikojmë këta njerëz nga vendi ku supozohet se kanë jetuar dikur, ata ose edhe të parët e tyre; jo nga vendi ku jetojnë tani.

Tani, një person që vjen në qytet nga katundi, ka nevojë për ca kohë që të “dekomprimohet”, ose të përshtatet me mjedisin e ri.

Gjatë kësaj kohe, ai nuk është ende qytetar, sikurse nuk është as katundar – në kuptimin e atij që banon në katund. Është një qenie e brishtë, vulnerabël, inferiore; dhe ky inferioritet shpesh e detyron që të maskohet, duke u hequr si qytetar (sipas ekuacionit “banoj në qytet, pra jam qytetar”).

Për katundarin, që është palë e pafavorizuar në këto transaksione kuptimore, emra si katundar dhe qytetar do të vlenin si emra “vepruesi” – ai që jeton në katund/ ai që jeton në qytet.

Për qytetarin, që është përkundrazi palë e favorizuar, të njëjtit emra e kapërcejnë natyrën rrethanore të emrit të vepruesit, për t’u shndërruar në emërtime të dikujt sipas një cilësie ose zakoni: ai që ka jetuar (gjatë) në katund, ai që ka jetuar (gjatë) në qytet.

Si të thuash, katundar dhe qytetar shndërrohen në profesione!

Gjithsesi, ta quash dikë “katundar” kur ka ardhur në qytet, për të jetuar aty, do të thotë ta emërtosh ashtu që nga momenti kur, teknikisht, nuk është më katundar, sepse ka ikur nga katundi.

Çështja është edhe se çfarë ka lënë pas kur ka ikur, dhe çfarë ka sjellë me vete.

Por jo vetëm kaq. Ne i shohim këta njerëz në Tiranë, edhe katundarët edhe malokët, teksa përpiqen të mbijetojnë; disa duke mësuar zanatin e qytetarit, të tjerë duke u përpjekur ta katundarizojnë habitatin e ri – dhe i gjykojmë jo për çfarë janë, por për çfarë nuk janë më.

Nëse dikush nis të katundarizojë me qëllim, atëherë qytetari ka të drejtë të shqetësohet; edhe pse katundarizimi ndonjëherë bëhet thjesht për t’u mbrojtur nga shfarosja e identitetit; si qelbi që vjen e grumbullohet në plagë.

Mëkati ynë, prej qytetarësh, është se harrojmë që po gjykojmë njerëz të cilët janë ende të ngecur pezull midis dy botësh – të pashkëputur mirë nga e vjetra, ende të parrënjosur tek e reja.

Përndryshe, në katundin e vet, katundari është qenie e tjetërllojshme: idealisht më i lirë në raport me natyrën, më i vetmuar dhe refleksiv, madje më filozofik, meqë ka kohë të mjaftueshme për të ndarë trivialen nga e vyera.

Më ka mbetur në mendje imazhi i një njeriu të tillë, që kam takuar dikur në Trebinjë të Mokrës.

Ishim në një ekspeditë të Institutit të Gjuhësisë, dhe silleshim rrotull nga një lagje e fshatit në tjetrën duke ecur kuturu nëpër bokërima.

Ky tipi na kishte pikasur që larg dhe na u afrua, na përshëndeti dhe na ftoi në “kullën” e vet.

Ishte i gjatë, dhe e mbante trupin drejt; ngaqë ndoshta kishte një zotnillëk në sjellje, m’u duk sikur ecte me kalë, jo me këmbë.

Jetonte në varfëri, por nuk kish asnjë shenjë përulësie në sjellje. Na uli në sofër dhe na derdhi përpara një pirg të hatashëm me arrë. Këto kam, tha, le t’i hamë bashkë.

Ishte njeri që nuk e depërtoja dot me mendje; por megjithatë rrezatonte qetësi. U përpoq të kuptonte se çfarë bënim ne atje në fshat dhe na ndihmoi, edhe pse kushedi iu duk qesharake puna jonë e fjalëmbledhësit, në një zonë që kish filluar të vuante për bukën e gojës në ato vite.

Më bëri përshtypje edhe mënyra si ishte krejtësisht në kontroll të situatës; pa çka se kish të bënte me njerëz “me shkollë” dhe “nga qyteti”; dhe jo vetëm ngaqë ishte në shtëpinë e vet a në tokën e vet; por ngaqë ishte në habitatin e vet, zot i hapësirës ku merrte frymë.

Fjala që më vjen ndërmend, tani që shkruaj, është dinjitet. Të njëjtin dinjitet e ndesh ende në katundarët që kanë zbritur tani të jetojnë në Tiranë; por të dëmtuar, të pluhurosur, me bateri pothuajse të harxhuara. Mundohem ta përfytyroj ndonjëherë mikpritësin tim duke shitur ndonjë kartë telefoni tek udhëkryqi i Postës, ose duke pritur në radhë për të gjetur punë te “Partizani”; dhe e kuptoj sa të vështirë do ta kish pasur, për ta mbajtur trupin drejt dhe për t’i parë njerëzit në sy.

Çfarë u mungon këtyre të ardhurve rishtas, në qytet, është toka; si mjedis pothuajse metafizik i qenies. Qytetari e mbulon tokën, herë me asfalt, herë me gjithfarë ndërtesash, herë me parqe; ose, e shumta, e shndërron në bahçe me lule, që do të ishte njëlloj kukulle a simulakri i tokës, e përshtatshme për të luajtur ‘pe gjasme’ e për të ftuar insekte dashamira.

Por katundari i shkulur nga toka, është qenie e dënuar; dhe në Shqipëri dënimi këtyre njerëzve u filloi që me masakrën e regjimit të djeshëm me pronën private në fshat, kur u katandisën katundarët të vijnë të blejnë deri edhe bukën në qytet.

Nuk po dua të flas për kohët e “A don qymyr zotni,” sepse ai muhabet do të na shtynte pak si thellë në histori.

Dëgjon ndonjëherë të thuhet, shpesh me hipokrizi, se “jemi të gjithë katundarë.” Në fakt jo; nuk jemi të gjithë katundarë – ka prej nesh që janë qytetarë të kulluar, ka edhe të tjerë, që e kanë përfunduar tashmë transformimin e katundarit në qytetar.

 “Jemi të gjithë katundarë” e dëgjon zakonisht nga ata që s’e kanë përfunduar ende procesin; si ato fluturat që kanë dalë nga pupa, por s’i kanë shtrirë ende krahët; ose që ende mbeten të ekspozuara ndaj rrezikut total.

Qenie të trembura, duhen kuptuar, mbajtur afër dhe trajtuar me respekt; sikurse edhe u duhet shpjeguar, me kujdes dhe durim, se fakti që ata kanë ardhur nga katundi nuk i bën të gjithë të ardhur nga katundi; dhe se barazia mes njerëzve ekziston në të drejtat, jo në origjinat e tyre.

Ajo çfarë jemi të gjithë, përkundrazi, është të ikur; të ikur nga e kaluara, nga tradita, nga feja; ose, më lehtë akoma, të ikur nga vendi ynë; të ikur nga fshati dhe nga qyteti; muhaxhirë të historisë.

Sa për katundarin, për të mos thënë malokun, nuk shoh pse s’duhet t’i përdor më me konotacion negativ; me gjithë kontradiktën e të quajturit katundar atë që nuk jeton më në katund; dhe malok atë që nuk jeton më në malësi.

Pa çka se është një gjuhë që e ka burimin te frika tani jo aq ndaj Tjetrit, sa ndaj Tjetërsimit; ose ikjes nga vetja; por le të mos kemi frikë t’ia pranojmë frikën tonë botës

http://xhaxhai.wordpress.com/2013/05/16/te-ardhur-e-te-ikur/#more-12672