TIRANE, 10 mars 2013– Koço Kokëdhima u rikthehet rrënjëve të të parëve. Jo rastësisht. Jo pa qëllim. Bën pemën gjenealogjike, kthehet shekuj prapa, te historia e të parëve të gjakut të vet që erdhën në të shkuarën e largët nga Tërbaçi i Vlorës për tu ngulur në Qeparo. Një ikje e detyruar, nën dhunën e pushtuesit osman, për të mos dorëzuar fenë e krishterë. Për të hedhur rrënjë të reja atje lart në Qeparo, buzë Jonit, mes shkëmbinjve, ullinjve, vendasve që i pranuan për tu bërë pjesë e tyrja. Djali i Qeparoit, kthehet tu japë përgjigje atyre pyetjeve të famshme, që po një tjetër djalë himarjot, Petro Marko i famshëm bënte dekada më parë: Pra ç’jemi ne? Shqiptarë! Po pse e humbëm gjuhën? Ashtu edhe Kokëdhima që sot ka përgjigjet e veta. Ka bërë dhe bën biznesmenin, botuesin dhe kësaj radhe provokon duke bërë studiuesin: sjell ritet, zakonet, doket, lojrat, mërgimin dhe mërgimtarët, luftërat dhe luftëtarët, vende dhe ngjarje për të ngulur në mendje të të gjithëve: Himara ka qenë, është dhe do të mbetet thjesht një tokë shqiptare. Në këtë intervistë për "Shekullin" Kokëdhima prek disa tema të nxehta të të shkuarës dhe të aktualitetit, rolin e arvanitasve, të kishës Ortodokse, të Hirësisë Janullatos dhe marrëdhënieve mes dy popujve fqinj, origjinën e diskutuar të Xhorxh Tenetit etj. 

Si e di ti historinë e fshatit tënd? 

Unë jam nga Qeparoi i Himarës. Në shkollë ne nuk mësonim shumë për krahinën, por prindërit na ushqyen me dashuri e përkushtim për atdheun dhe për fshatin tonë. Pavarësisht sa të lexuar ishin, ata na edukuan me respektin dhe besnikërinë më të lartë për gjakun, historinë dhe veprat e të parëve tanë. Vendi më domethënës në Qeparo është Qafa e Rrapit, atje ku 250-300 vjet më parë Spiro Mëhill Kokëdhima mbolli një rrap. Në Qafë të Rrapit, në të shkuarën e afërt, luhej bixhoz çdo ditë me kohë të mirë, por sidomos të dielave. Burrat luanin Qamo, Prefa, Xëng, Xhol, Kocinë, Adisabeba, Ram, Poker e Tridhjetenjësh. Atje luhej edhe Pllakatoi, Tavlla, Dominoja, Gjyli, Shahu, Treci, Dama e Partaola. Por mbretëresha e lojërave dhe e Qafës së Rrapit për më shumë se një shekull mbeti Bollota. Bollota është një lojë me tridhjetë e dy letra, që u soll në fshat nga emigrantët e Qeparoit në Francë në shekullin e 19-të. Bollota luhet edhe në Kudhës e Himarë, por jo me rregullat dhe nderimin që ajo ka në Qafën e Rrapit! Kush zotëron më shumë Atu, ka edhe më shumë shanse ta fitojë dorën. Jorgo Dhrami ka shkruar e botuar edhe një rregullore të plotë të Bollotës së Qeparoit. Në përgjithësi, burrat e mirë të fshatit e luanin me karar lojën. Ka patur e ka edhe nga ata që u “tretën” në Bollotë, e sipër shishes së rakisë. Nën hijen e rrapit është mbajtur gjallë kujtesa dhe historia e krahinës dhe e fshatit përmes tregimeve të përditshme të pleqve të mirë e të ndritur të Qeparoit. Pleqtë e Qeparoit kanë kujtesë mahnitëse dhe janë të drejtë e të ndershëm. I kam të gjallë në kujtesën time: xha Bashon (Taso Rusha), Sollo Kolën, Kiço Todhrin, Janko Palin, Petro Xhuvelin, Sofo Kokën, Niko Lekën, Nane Savin, Polo Cakun, Vangjel e Niko Gjikondin, Petro Qesarin, Dhose Polon, Polo Kapetanin, Kleo Lanin, Miço Savën, Koço Lamin etj. Kur qe ftohtë në Qafë, pleqtë uleshin në diell nën Lekaj. Vetëm një “plak” mbaj mend me moshë të re, Petro Aleksin që humbi të dy sytë në ushtri dhe u bë pjesë e përhershme e “kuvendit” të pleqve. Këta burra të moçëm kishin një kod moral të shenjtë dhe parime të larta etike. Kur dikush i kërkonte të devijonte historinë, plaku i urtë Irakli Mërtiri përgjigjej, duke u drejtuar nga Rrapi: “O rrap i moçëm, ç’ke parë e dëgjuar për këtë çështje?!” 

Unë kam qenë qysh fëmijë i pasionuar për shkollën dhe për historitë e fshatit dhe krahinës së Himarës. Më duket se s’kam qenë kurrë fëmijë, kaq shumë i shoqëruar isha me pleqtë e ditur që tregonin të shkuarën. Kështu e di historinë e fshatit dhe të parëve të mi, nga gojëdhënat dhe dokumentet. Nëse në ato që ju tregoj do të gjeni ndonjë pasaktësi, ju lutem, të më falni dhe të më përcillni me besim se pasaktësitë e tregimeve të mia nuk e cenojnë aspak të vërtetën që po ju rrëfej. 

Cila është origjina dhe kombësia e bashkëfshatarëve tuaj? 

Qeparoi në fund të shekullit të 15-të banohej nga një popullsi autoktone që fliste gjuhën shqipe. Kjo popullsi autoktone u zhvillua deri në ditët tona si mëhalla e Pecolatëve. Në mëhallën e Pecolatëve hyjnë: Martajt, Curajt, Gjokondajt, Recajt dhe Dhimëgjokajt. Në shekullin XVI në Qeparo u vendosën edhe ardhës të tjerë nga fshatra të tjera të Himarës apo krahinat e Shqipërisë për arsye nga më të ndryshmet, por që kryesisht lidheshin me faktin se Himara nuk kontrollohej nga Turqia dhe shërbente si strehë e atyre që përndiqeshin nga turqit, ose e atyre që donin të ruanin besimin e krishterë. Nëse një i ri ose e re nga Qeparoi do të dijë se ç’është gjaku i/e tij, të studiojë origjinën e mëhallës së tij. Përveç Pecolatëve në Qeparo janë edhe këto mëhalla: Mërtokaj, Rushatas, Gjikëbitaj, Ndregjinaj, Bogdanaj, Ballëguras, Bragjinas dhe Dhimëgjonas. Mëhalla e Mërtokajve përfshin Polajt, Malajt, Bramajt, Cakajt dhe Savajt. I pari i mëhallës së Mërtokajve ishte shqipfolës nga Progonati. Në Rushataj hyjnë Pecajt (janë shuar), Kocajt, Bocajt, Rushajt, Gjonajt dhe Katiajt. I pari i Rushatasve ishte një shqipfolës nga Zhulati dhe erdhi në Qeparo në shekullin XVI. Gjikëbitajt përfshijnë: Vjerajt, Markajt, Savajt, Kushtajt, Mërtirajt, Dushajt dhe Qirjaqajt. I pari i kësaj mëhalle ishte Bite Gjini. Bite Gjini, Ndre Gjini dhe Xharo Gjini qenë tre vëllezër nga Velça. Xharo Gjini u vendos në Borsh dhe prej tij nisi mëhalla e Xharogjinëve të Borshit, ndërsa Bite dhe Ndre Gjini u vendosën në Qeparo. Nga Ndreja rrodhi mëhalla e Ndregjineve ku përfshihen: Lekajt, Apostolajt (Kacajt), Dhimuçajt, Lanajt, Nikajt. I pari i Bogdanajve vjen nga Zhulati. Ai ishte shqipfolësi Nikë Zhulati. Në mëhallën e Bogdanajve bëjnë pjesë Polajt, Panajt, Shulajt (Zahajt) dhe Kostajt. Dhe tani të shpjegojmë Ballgurasit. I pari i tyre qe shqipfolës nga Ballguri i Korçës. Mëhalla e Ballgurasit fillon në shekullin e 16-të dhe përfshin Ballgurasit e sipërm, që janë: Karmenajt, Zhupajt, Dedajt, Vlashajt dhe Ballgurasit e poshtëm që janë Canajt, Kulumbajt, Todhrajt dhe Janjajt. 

Po familja jote nga e ka origjinën? 

Ne jemi Bragjinas. Në Bragjinas bëjnë pjesë Bragjinasit e sipërm ku hyjnë Aleksajt, Kokëdhimajt, Thanasajt, Zenajt dhe Nakajt; Bragjinasit e poshtëm ku hyjnë Spirogjikajt, Konomajt, Kapetanajt dhe Qeskajt; Bragjinasit e mesëm ose Papagjikajt ku hyjnë Lanajt, Kostëcalajt, Nacajt dhe Gjinajt. Mëhallën tonë e krijoi Papa Nika nga Tërbaçi. Papa Nika qe prift dhe nën presionin e islamizimit e la Tërbaçin dhe u vendos për disa vite në Kallarat. Më pas erdhi në Qeparo dhe shumë shpejt u mor vesh me burrat e tjerë të rëndësishëm dhe u vu në krye të fshatit. Ja si thotë një këngë e vjetër: Papa Nikë o mjekër Cjapi/ Do të të merretë fshati,/ Sa të kem Nikë Zhulanë,/ Kurrë s’ma mirrni dot fshatnë. Në mes të shekullit XIX drejtuesit e vilajetit kishin urdhëruar që mëhallët e zonës të shkruanin pemët gjenealogjike për të dokumentuar rrënjët e prejardhjes së tyre. Historinë e Bragjinasve dhe të fshatit të Qeparoit e shkroi Nikollaq Polimeri. Ai e plotësoi edhe pemën gjenealogjike të Bragjinasve. Nikollaq Polimeri jetoi në shekullin e 19-të. Në shekullin e 20-të pemën e Bragjinasve e plotësoi Minella Spirogjika. Ai vdiq para dy-tre vjetësh në Athinë, por e sollën dhe e varrosën në Qeparo. Spirogjika do të mbahet mend për kujtesën e tij të pashpjegueshme, pasi mund të riprodhonte e përshkruante ngjarje të ndodhura para 40 vjetësh me detaje e hollësi që të linte pa gojë! Dy vëllezër Bragjinas bënë dy fise, fisin e Kokëdhimajve dhe fisin e Kapajve. Dy vëllezërit i ndërtuan shtëpitë në një mur e themel të përbashkët, shtëpinë që ka sot Spiro Kokëdhima dhe shtëpinë që ka sot Dhimë Caku në qendër të fshatit. Kapajt nuk u shtuan. Kapajt e fundit qenë vëllezërit Kosta e Taso Kapaj që vdiqën më 1950 dhe 1954. Me vdekjen e tyre ky fis u shua. Unë kam emrin e Kostë Kapos ndërsa vëllai im i vogël, Anastasi, ka emrin e Taso Kapos, që ishte avokat me famë dhe që jetoi e punoi në Selanik. Vëllai im i mesëm, Aristidhi ka emrin e gjyshit nga babai. Babai im ishte një burrë i urtë e i ndershëm. Ai ishte i shquar për shpirtin e tij të madh e bujar, por edhe për rakinë dhe këngën polifonike, përmes së cilës ne mësuam e kënduam qindra histori të rëndësishme. Kur ishim të vegjël, me vëllezërit dhe motrën time mblidheshim shumë shpesh dhe këndonim rreth vatrës së zjarrit këngët që i këndonte im atë. Nëna ime është nga Markajt e Kudhësit. Ky i fundit është një fshat shqiptar sa mbahet mend e tregohet historia. Pavarësisht nga ky fakt, të dy vëllezërit e saj dhe dajot e mi i nënshkruan letrat e pensionit grek. Më vjen një ditë dajo Miço, një patriot e enverist i zjarrtë dhe një burrë aq i dashur e i shtrenjtë për mua, i cili më thotë se dua një mendje: “A t’i nënshkruaj letrat e grekut për pension se vetëm unë kam mbetur pa i nënshkruar në Kudhës?!” Më tha se do të nënshkruanin sikur ishin me kombësi greke, por nga kjo, me gjithë gruan do të përfitonin rreth 800 euro në muaj pension. I thashë të dëgjonte atë që kish nevojë: “Ti nuk i bën punë Kudhësit si i vetmi banor me kombësi shqiptare. Nënshkruaj kartërat e grekut se ty të bëjnë punë ato 800 euro! Motra jote e mëma ime nuk do t’i nënshkruajë sa të jetë jeta ato kartëra, kështu që kombësia jote si shqiptar do të ruhet në pasaportën e saj si vajza e Vangjelit dhe Lefterisë që të kanë pjellë edhe ty.” 

Pra, sipas jush të gjitha mëhallat e Qeparoit janë me gjak shqiptar? 

Nuk kemi shpjeguar akoma vetëm historinë e mëhallës së Dhimëgjonajve. Kjo u krijua nga Dhimë Gjoni. Ky ishte nga Kërshavëza e Korfuzit. Ai ishte peshkatar dhe vrau një person e ra në hasmëri në vendin e tij. Erdhi vetëm në Qeparo dhe u vendos në një shpellë buzë detit në Skalomë. Qysh në shekullin e 16-të, kur ka ndodhur kjo histori, edhe sot, shpella në fjalë quhet Shpella e Frëngut (shpella e të huajit). Dhimë Gjoni, me kalimin e kohës, u njoh me fshatin dhe fshati e pranoi dhe i dha nuse një vajze vendi, me te cilën bëri Gjon Dhimën. Dhe kështu nisi Mëhalla e Dhimëgjonasve me Gumajt, Qesarajt, Kokajt, Kondajt, Merxhanajt, Mëhillajt, Stamatajt. Nga Kokajt e kësaj mëhalle është edhe Xhorxh Teneti (Koka). Vetëm kjo mëhallë vjen nga martesa e një të huaji emigrant nga Korfuzi me një shqiptare. Të gjitha fiset dhe familjet e tjera të fshatit tonë janë shqiptare të pastër prej vendi, prej gjuhe e prej gjaku. Ish-gazetarja e “Shekulli”-t, Lindita Çela, në muajin gusht të vitit 2012 intervistoi Koço Kokën, por nuk i kuptoi mirë dhe i shkroi gabim shpjegimet dhe fjalët e tij për historinë e familjes së Xhorxh Tenetit. Koço Koka e shpjegoi historinë kështu siç është e vërteta. Historia dhe pema gjenealogjike e Dhimëgjonajve u shkrua nga Nine Guma, në fillim të shekullit të 20-të. Ai u vra në luftën italo-greke. Gjatë bombardimeve italiane ra një predhë në shtëpinë e tij dhe e vrau. Pas tij, pemën gjenealogjike të Dhimëgjonajve e ka plotësuar dhe vazhdon ta mirëmbajë edhe sot nipi i Nines, miku dhe bashkëfshatari im Vasil Guma. Nine Guma përmendet edhe sot për bletët e tij. Ai, në vitet ’30 kishte 200 koshere, që i mbante në Harcale. 

Po Himara e Dhërmiu a kanë banorë me origjinë greke? 

Para disa vitesh në një shkrim gazete, një djalë i Markaj nga Dhërmiu deklaronte pak a shumë se kishte gjak grek. Petro Marko, në librin “Retë dhe gurët” e ka shpjeguar me fakte të pakundërshtueshme origjinën shqiptare të fiseve të fshatit të tij. Në Himarë njerëzit që kanë udhëhequr idenë se “jemi grekë”, i përkasin fisit të Spiro Milos. Në bregdet e di i madh e i vogël se i pari i familjes së Spiro Milos erdhi nga Progonati dhe u vendos në Himarë rreth vitit 1640. Unë kam jetuar një vit në Progonat e Lekdush dhe e di mirë se ajo krahinë nuk ka folur kurrë një gjuhë tjetër veç shqipes. Edhe Bollano thotë se jemi grekë, por ai nuk e ka shpjeguar ndonjëherë se si janë gjendur grekët në Progonat, prej nga ka ardhur në Himarë familja e tij. E pyeta një herë një plak të fshatit tim se si e shpjegojnë “grekët e Progonatit” se pse është “zhdukur” gjuha dhe çdo gjurmë e kulturës greke atje?! Ai më tha se, “ata” (!) thonë se nën presionin turk u zhduk greqishtja dhe u zëvendësua nga shqipja!! Edhe në Qeparo, ku presioni turk ka qenë shumë më i dobët, është folur gjuha esperanto, por asnjëherë gjuha greke, edhe pse kishte shkolla e meshë në greqisht dhe shumë njerëz e dinin gjuhën greke. Në fshatrat e Himarës nuk jetojnë grekë. Atje jetojnë prej shekujsh shqiptarët që kanë shkuar dhe shkojnë në harmoni e miqësi me grekët. 

Këto ditë lexova ditarin e Edurd Lir-it, i cili udhëtoi në Shqipëri në vitin 1848. Nga ato që kish dëgjuar në Greqi, ai mendonte se në Himarë të gjithë duhej të ishin grekë. Kur ai erdhi në Himarë, u habit se nuk kishte asnjë grek. Në Himarë, sipas tij, jetonin vetëm shqiptarë. Midis Himarës dhe Qeparoit shtrihet Gjiri i Porto-Palermos (Panorama e Lashtë), ku sipas gojëdhënës u strehua Odisea, i cili kaloi shumë peripeci në shpellën e Spilesë ku banonte ciklopi Polifem. Në zonën tonë shumë njerëz mund të rrëfejnë këtë gojëdhënë që kërkon një nivel të mirë kulturor, por kurrë s’mund të dëgjosh prej tyre përrallën se Himara është Greqi. Të gjithë këtu e dinë se të thuash “jam grek” është një lloj pune. Edhe ata që thonë se janë grekë, e dinë mirë se nga vijnë e çfarë janë. Të thuash “jemi grekë” paguhet që prej kohës që u krijua shteti grek, gati 200 vjet më parë. Projekti grek për grekëzimin dhe aneksimin e Himarës na ka krijuar historikisht shumë telashe. 

A di ndonjë histori nga Qeparoi që ia vlen të tregohet rreth këtyre telasheve? 

Do t’ju tregoj diçka për luftën e Lëkurësit që u zhvillua në mes të shekullit të 19-të për të zgjeruar kufijtë e Greqisë me territore të Himarës. Ushtria që luftonte për ne nën flamurin e Greqisë udhëhiqej nga komandant Jorgji Stefani. Jorgji Stefani ishte nga Qeparoi, bragjinas si dhe unë, por nga Papagjikajt. Ai fillimisht donte që të zbarkonte në Qeparo, por nuk e lejoi kapedan Sokrat Leka. Jorgji Stefani dhe ushtria e tij ishin mercenarë të paguar nga grekët. Paratë që pagoi Greqia për këtë luftë i ndanë Anastas Qëndro nga Piqerasi, Foto Gjika nga Qeparoi dhe Muslim Gjoleka nga Kuçi. Këta i ndanë florinjtë me gavetë, ishin shumë para. Sokrat Leka ishte patriot dhe burrë me autoritet. Ai ka bërë edhe kryetarin e vilajetit të shtatë fshatrave të Himarës, edhe anëtarin e Lidhjes së Prizrenit për Kazanë e Gusmarit. Në fund të bisedës, ku Jorgji Stefani i kërkoi Sokrat Lekës leje për të zbarkuar në Qeparo, ky i fundit i tha: “Mallkuar qoftë kjo bisedë që bëmë. Eja të shkundëm shollët që të dalim pa u gjynatartur” dhe hoqi shollat e i shkundi. Luftuan shqiptarët kundër njëri-tjetrit në Lëkurës dhe shtatë djem nga Qeparoi u vranë nën flamurin grek. Luftën e humbi Greqia. Jorgji vdiq në Athinë me gradën kolonel xhandarmërie. Greqia fitoi pavarësinë gati 100 vjet para Shqipërisë dhe programoi helenizimin dhe aneksimin e jugut të Shqipërisë, përfshi Himarën. Nën këtë strategji është punuar për të përhapur gjuhën e ndikimin grek në Himarë dhe gjithmonë janë financuar mercenarë të Megali Idhea-s. Mercenarët e Megali Idhea-s e përdornin si argument kryesor arsyetimin se, derisa Kurveleshi e Labërisa u bënë turke (përqafuan fenë islame), pse të mos bëhemi edhe ne me Greqinë që e lufton Turqinë ashtu si edhe ne? Këta mercenarë kanë shkaktuar shumë incidente, që janë paguar me gjak e sakrifica nga banoret e fshatrave tona nëpër vite. 

Mund të na përshkruani ndonjë incident të tillë nga e shkuara? 

Çdo fshat ka historitë e tij. Ishte koha e luftës italo-greke kur ndodhi kjo ngjarje që tregohet edhe sot në Qeparo. Fronti i luftës ishte në Gjivlash e në Policë, prona të fshatit tonë. Ushtria italiane u thye. Kur italianët po iknin, Babë Hoxha nga Qeparoi qëlloi nga pas shpine një ushtar dhe e vrau. Babë Hoxha qe njeri shumë i vrazhdë, kish marrë pjesë në çetat e Spiro Milos dhe ishte kontingjent i Megali Idhesë, që kryente ndonjë paudhësi sa herë hunda e tij ndiente se mund të nxirrte ndonjë përfitim. Për këtë vrasje gjithë fshati e dënoi. Fshatarët tanë e varrosën ushtarin nën Karmenaj. Babë Hoxha shkoi dhe iu mburr komandantit grek Petropulli. Edhe Petropulli e përbuzi dhe i tha: “Më vjen keq të harxhoj një plumb për një njeri pa vlerë si ti, sepse është poshtërsi të qëllosh pas shpine një ushtar që po ikën”. Komandanti italian, i cili donte të justifikonte humbjen, raportoi në mënyrë të gënjeshtërt se ishte ndodhur midis dy zjarresh; përpara me ushtrinë greke dhe prapa me popullin e fshatit tonë. Për këtë Qeparoi u bë shënjestër e bombardimeve italiane me artileri nga deti. U vranë shumë njerëz dhe u shkatërruan e dogjën shumë shtëpi. Fshati jetoi 5 muaj nëpër shpella. Edhe shtëpia e Kokëdhimajve u prish dhe Kokëdhimajt jetuan në Shpellë të Luces. Babë Hoxha u fsheh në një bodrum në Athinë. Kur do nisej nga Athina për t’u kthyer në fshat, Thoma Vogli takoi Babë Hoxhën. Ky i fundit iu lut që ta merrte në fshat dhe i kërkoi që t’i priste kokën e t’ia varroste në Qeparo nëse do të vdiste rrugës! Askush nuk pranoi ta sillte Babë Hoxhën as të gjallë, as të vdekur. Ai mbeti përjetë në dhe të huaj. 

Kohët e fundit marrëdhëniet shqiptaro-greke janë tensionuar shpesh nga përfshirja e politikanëve dhe klerikëve në deklarata nacionaliste! Kush është komenti juaj? 

Fillimisht dua të them diçka për klerikët e Kishës Ortodokse. Kam një respekt e vlerësim të veçantë për Hirësinë e tij, burrin e ndritur Janullatos. Kam patur nderin dhe kënaqësinë ta pres edhe në shtëpinë time, para 20 vjetësh. Ai bëri shumë dhe ndofta sa askush tjetër për ringritjen e Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, në këto vite pas rënies së komunizmit. Por çdo shqiptar ka dy ndjeshmëri të forta në lidhje me fenë ortodokse! Së pari, shqiptarët duan të jenë të sigurt qartësisht se në Kishën Ortodokse të Shqipërisë kanë marrë zgjidhje qëllimet që çuan në themelimin e kishës autoqefale shqiptare, që në këtë kishë shërbesat bëhen në gjuhën shqipe dhe karrierat e hierarkive me kombësi shqiptare zhvillohen në mirëbesim të plotë. Kisha autoqefale e Shqipërisë duhet të rrisë një komunitet priftërinjsh me kombësi shqiptare dhe duhet t’i përkasë këtij komuniteti. Së dyti, qytetarët tanë duhet të besojnë plotësisht se kjo kishë nuk do t’u bjerë ndesh në asnjë rast aspiratave kombëtare e popullore të shqiptarëve për liri, mirëqeverisje, drejtësi e prosperitet. Është një surprizë e madhe dhe e pakëndshme që të dalë një hierark i lartë i kishës, siç lexova në shtyp përpara pak muajve për mitropolitin e Gjirokastrës, e të deklarojë se Himara është greke! Biem dakord që zoti nuk e ka thënë këtë gjë dhe në ungjill nuk është shkruar kështu! Nuk është e lejuar që klerikët e fesë të përzihen me sektet nacionaliste e shoviniste greke a shqiptare qofshin, që nuk i ndihmojnë popujt tanë të zgjidhin hallet e tyre të mëdha. Pavarësisht se këto çështje duhet të rregullohen me kushtetutë, unë dua të shpreh besimin tim se një burrë i lartë si Janullatosi e kupton se është sfida e tij të fitojë e ruajë dashurinë dhe besimin e shqiptarëve që e duan Kishën Autoqefale të Shqipërisë dhe respektojnë aspiratat e atyre që e themeluan këtë kishë. Madhështia e veprës së Janullatosit do të varet pikërisht nga fakti se sa shqiptare do të jetë, do të ndihet e besohet kisha që ai do të lërë pas. 

Është naive të besohet se mund të kenë të ardhme planet për aneksimin dhe grekëzimin e jugut të Shqipërisë apo copave të saj qoftë në tokë, qoftë në det. Shqipëria tani i ka kaluar ditët e saj më të këqija. Ajo ka miq e aleatë të mëdhenj, si Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Shtetet e Bashkuara të Europës, është anëtare e NATO-s dhe ka një popull të qartë që i njeh mirë miqtë e armiqtë, të mirat dhe të këqijat. Politikanët e të dy vendeve në qeveri apo në opozitë që u drejtohen ndjeshmërive shoviniste, nacionaliste e fashiste në të dy anët e kufirit shqiptaro-grek, për të fituar vota apo çdo kapital tjetër politik, bëjnë gabime shumë të rënda dhe të pafalshme! Sjelljet gjoja nacionaliste të një qeverie që ka bërë shumë lëshime të panevojshme në dëm të interesave shqiptare dhe që dështoi t’i dhuronte një copë deti Greqisë, o Zot sa qesharake janë! Drejtuesit e Qeverisë tonë sillen si anëtarë të “Agimit të Artë shqiptar” me deklarata e aludime, medemek për pretendime ndaj Greqisë. Qeveria jonë është në të drejtën dhe përgjegjësinë e saj, të shfrytëzojë çdo mundësi për të shfuqizuar ligjin e luftës me Shqipërinë, që Greqia e mban akoma në fuqi! Ne jemi në të drejtën e Zotit të kushtëzojmë çdo zhvillim sinjifikativ të mëtejshëm të marrëdhënieve me Greqinë me abrogimin e ligjit të luftës prej saj. Kjo do t’i lejonte çamët të kërkojnë e të marrin në rrugë ligjore shtëpitë dhe pasuritë e tyre të mohuara padrejtësisht nga shteti grek. 

Greqia u çlirua nga Turqia me gjakun dhe sakrificat e përbashkëta të grekëve e shqiptarëve arvanitas dhe normalisht do të ishte një shtet për grekët dhe arvanitasit. Kjo është një e vërtetë historike dhe s’ka asnjë problem ta themi sa herë të na pëlqejë e të jetë rasti. Qeveria greke e ka tradhtuar jo pak herë respektin që duhej të kishte për Shqipërinë dhe shqiptarët. Ajo ka financuar programe nacional-shoviniste, siç ishte edhe programi për pensionet e shqiptareve të Epirit që u zhvillua këta 20 vjet. Unë e falënderoj shumë Qeverinë Greke që i dha këto pensione të çmuara për kohët e vështira që kaloi populli ynë, por nuk e nderoj aspak për qëllimet nga është frymëzuar dhe synon të arrijë me këtë program. Këto nuk i kanë penguar dy popujt tanë të jetojnë në dashuri e në paqe, të marrin e japin mes tyre, të lidhen në miqësi e në martesa dhe të punojnë së bashku. Ne kemi një komunitet të madh arvanitas historikë e shqiptarë të ditëve tona, që jetojnë e punojnë në Greqi në miqësi e harmoni me popullin grek, siç kemi në Shqipëri vëllezërit tanë minoritarë që jetojnë e punojnë bashkë me ne si një popull i vetëm e i bashkuar për të ndërtuar një Shqipëri e një jetë më të mirë për vete e për fëmijët tanë. Politikanët grekë e shqiptarë që kërkojnë të bëjnë pasuri duke prishur këtë atmosferë, bëjnë një krim të madh. Ata është mirë të ndjekin shembujt e mirë të burrave të shquar që nuk kanë munguar në të dy kombet tanë e që kanë punuar për ta përmirësuar lidhjen dhe miqësinë historike mes shqiptarëve e grekëve. Ne jemi dy popujt më të vjetër të Ballkanit dhe kemi jetuar si vëllezër e nuk kemi luftuar kurrë kundër njëri-tjetrit. Kështu do të jetë edhe në të ardhmen. 

Historia 

“Të moshuarit flasin greqisht, por qajnë dhe këndojnë shqip” 

Ka qenë politika për greqizimin e Himarës ajo që e ka bërë këtë pjesë të Shqipërisë që ende sot të përflitet si tokë greke. Duke përfituar nga fakti se ajo ishte zonë e izoluar, sillogjet greke e shfrytëzuan për ta paraqitur si fortesë të Greqisë, thotë Koço Kokëdhima. 

Zoti Kokëdhima, si shpjegohet që Dhërmiu, Himara dhe Palasa flasin gjuhën greke? 

Në Qeparo nuk është folur kurrë greqisht, por tani, pas një emigracioni të gjatë shumica e të rinjve të sotëm nuk dinë më shqip! Sigurisht që kjo nuk mjafton për të thënë se këta janë grekë. Dhërmiu e Himara kanë gra të moshuara e plaka që nuk dinë shqip, por të vdekurit i qajnë në shqip dhe dasmat i këndojnë po ashtu në shqip, fjalët e urta i dinë e i tregojnë në shqip. Pas vdekjes së Skënderbeut, Himara jetoi për shekuj me radhë si krahinë autonome. Ajo, Himara e madhe, kishte 38 fshatra dhe ishte strehë për gjithë shqiptarët që kërkonin shpëtim nga Turqia. Por ai vend i varfër e shkëmbor nuk mund të mbante qindra mijë njerëz, prandaj dhe u bë eksodi i madh në Kalabri. Himara dërgoi mijëra burra të armatosur që sistemuan në Kalabri ata mijëra e mijëra të ikur me mjete të sajuara, të cilët i shpëtuan Kanalit të Otrantos dhe urisë e mungesës së strehës. Djali i Skënderbeut, Gjon Kastrioti e konsideroi Himarën si mbretëri të vetën, por ai nuk pati sukses. Kur ky i fundit u largua, garda e Skënderbeut ku bënin pjesë djemtë e zgjedhur të Himarës së madhe nuk u shpërnda, por u vendos në Gjilekë të Dhërmiut. Nga vdekja e Skënderbeut për tre shekuj me radhë në Himarë shërbyen misionarët bazilianë të dërguar nga papa e që punonin për t’i bërë ortodoksët e Himarës unitë, d.m.th. ortodoksë të papës dhe jo të patrikut të Stambollit. Në 1630-n misionarët bazilianë hapën shkollën e parë shqipe në Dhërmi për të trajnuar priftërinjtë. Me kohë e nën presionin turk, Himara e brendshme ku bënin pjesë Labëria, Kurveleshi, Lumi i Vlorës e Dukati u bë myslimane dhe u nda nga Himara e bregdetit, që mbeti e krishterë. Pas kësaj, sa herë Turqia ndërmerrte fushata ushtarake për ndëshkimin e himarjotëve, Himara e Dhërmiu nuk i çonin më fëmijët dhe pleqtë e plakat në thellësitë e Kurveleshit por në Gjirit e në Korfuz ku banonin grekë e sundonin venecianët e ku qëndronin me muaj e me vite. Prandaj himarjotët flasin greqisht si gjiritlinjtë e dhërminjasit si korfiotët. Himara dhe Suli ishin dy krahina autonome që luftuan gjithë jetën me Turqinë dhe nuk e njihnin as Greqinë e as Shqipërinë e humbur. Himara që nuk i paguante taksa Turqisë dhe nuk dërgonte nizamë jetoi e izoluar dhe në distancë nga pjesa tjetër e Shqipërisë. Këtë distancë e shfrytëzoi Greqia si të përshtatshme të punonte për ta aneksuar Himarën, ndërkohë që Sulin e greqizoi gradualisht. Shkollat në fshatrat ortodokse gjatë shekullit të 19-të u financuan nga fondet e Zhabës dhe shumë bamirës të tjerë që bënë para dhe i lanë pasuritë e tyre në bankat greke. Në këto shkolla mësohej greqisht. Qeveritë greke financuan sillogun vorio-epirot që merrej “me çlirimin” e Vorio-Epirit. Ato mbollën shumë strategji e ide për ta larguar Himarën nga Shqipëria e për ta bashkuar me Greqinë: një strategji ishte të bënte vend ideja ndër himarjotë se s’jemi as grekë e as shqiptarë; një tjetër e paraqiste Himarën si “krahinën më të lavdishme e më heroike greke” dhe shërbente si bazë për të përligjur privilegjimin e himarjotëve në përgjithësi dhe sidomos të njerëzve që kanë punuar për politikën e grekëzimit dhe aneksimit të Himarës në veçanti. Minoritarët grekë që jetojnë në Shqipëri nuk kanë gëzuar privilegje të veçanta në Greqi, siç kanë gëzuar himarjotët, të cilët nga ana tjetër kanë jetuar të lënë mënjanë e pa kujdes nga qeveritë e Shqipërisë në shumë periudha. Në këto rrethana politike e historike u përdor greqishtja nga shqiptarët e dy-tri fshatrave të Himarës bregdetare.

/gazeta "Shekulli"/