Zeqo:Jeta ime në arkeologji, zbulimet e rralla, dashuria për Durrësin

Në jug të Karaburunit ndodhet Gjiri i Gramatas, një thesar i arkeologjisë nënujore, por edhe një nga zbulimet më të ralla, të bëra nga arkeologu Moikom Zeqo. Ky gji ka një numër të madh shkëmbinjsh të mbushura me mbishkrime të kohëve antike.

Dashuria e tij për lashtësinë tonë ia ka mbushur kokën plot me dituri. Sa pak dimë për trashëgiminë tonë. Me sa duket kjo është arsyeja që jemi të pazotë ta mbrojmë. Moikom Zeqo është nga të rrallët që e ngre zërin për mbrojtjen kësaj trashëgimie. Është një dashuri për gjenezën tonë, saqë edhe emrat e fëmijëve të tij mbajnë emrat e lashtësisë, Epidam, Arnisa dhe Kleitia.
 
Profesor, dëgjova gjatë bisedës me ju se shpesh thoni “ne kërkuam këtu” apo “ne gërmuam këtu”, duke supozuar që gjithmonë keni qenë me grupet dhe stafet e arkeologëve. Kohët e fundit, kur doli debati për Durrësin ishte një prononcim i rëndë që ju nuk jeni arkeolog. Si do t’i përgjigjeshit kësaj?
-Këtë e tha kryetari i Bashkisë së Durrësit, por ai është njeri që nuk i di këto gjëra kështu që ata që e dinë që kemi punuar bashkë në arkeologji, e dinë shumë mirë specializimet që kam bërë, studimet që kam bërë, sepse unë jam edhe i specializuar jashtë shtetit, në disa specializime, librat, studimet që kam bërë. Por këto janë të nisura politikisht për të treguar d.m.th. që të vazhdohet ai gërmim makabër për të prishur objektet arkeologjike dhe s’ka të bëjë me anën time personale si njeri. Kjo puna e arkeologjisë dhe politikës ose e interesit, se këtu ka ndërhyrë një interes ekonomik i gjërave. Në qoftë se bëhet një projekt prej 6 milionë eurosh, kuptohet tani se çfarë spekulimi mund të ketë në këtë mes, apo jo? Kështu që unë jam i bindur që këtu është bërë një krim i madh arkeologjik. Është shkatërruar arkeologjia. Jam kundër koncepteve dhe nismave të tilla. Duhet të jenë të ndaluara me Kushtetutë nisma të tilla, që pushteti vendor dhe pushteti qendror nuk mund të marrin nisma të karakterit urbanistik të niveleve kaq të mëdha, pa pasur siglën e instituteve të urbanistikës që s’i pyet njeri. Aq më tepër që ngritja e një vepre kiç prej betoni, veliera quhet, betonimi i disa mijëra metrave katrorë me beton në një kohë që nëntoka e Durrësit është një nëntokë arkeologjike e mbrojtur me ligj dyfish, jo vetëm me ligjin e vitit 1966, por edhe të zonifikimit arkeologjik sepse takon në zonën A, bën që të kemi një përsëritje të krimit, do të thosha, ndaj arkeologjisë për të përmbyllur këtu d.m.th. një kapitull të disa kapitujve të tjerë të mëparshëm sepse dihet që kështu është vepruar gabim edhe me çështjen e zbulimit të Portës së Artë ose të portës nismëtare kryesore të Rrugës Egnatia, që është mbuluar me beton, por edhe të lagjes antike tek ish-lulishtja 1 Maji, ku është bërë një krim i pashembullt nga pikëpamja shkencore dhe arkeologjike. Kështu që më vjen keq që disa nga kolegët e mi arkeologë kanë vënë dhe firmën që të bëhet ai ndërtim në këtë ish-lulishten 1 Maji, ku është ngritur një pallat që s’i hyn në punë askujt. Mund të bëhej në periferi, mund të bëhej në një vend tjetër, por që mund të ruhej kjo pasuri e madhe arkeologjike.
 
Megjithatë po vazhdon të ndodhë. Atëherë meqë këto gjëra presin të rregullohen, le të kthehemi në udhëtimin tuaj si arkeolog që nga rinia, vitet e para, me çfarë jeni ndeshur konkretisht, emocionet tuaja, zbulimet.
-Tani, me arkeologjinë unë jam marrë me shkrime të hershme që në fillim, para se të shkoja për të punuar në Muzeun Arkeologjik. Në këtë muze kam shkuar për herë të parë në vitin 1979, d.m.th. ky ka qenë fillimi i punës. Unë krijova për herë të parë atë që quhet sektori i arkeologjisë nënujore dhe për 7 vjet, bashkë me një kolegun tim regjisor në televizion, Xhemal Maton, kemi bërë kërkime arkeologjike në fundin e deteve të Shqipërisë. Besoj se ka qenë një vepër e madhe pioniere për kohën dhe që janë të dokumentuara jo vetëm në studimet që kam botuar unë në shtypin shkencor, por janë të dokumentuara edhe në 7 filma të arkeologjisë nënujore që bëheshin për herë të parë nën det.
 
Cili ka qenë zbulimi më interesant?
-Gramata, gjiri i Gramatas, i cili ndodhet në jug të Karaburunit. Ky gji ka një numër të madh shkëmbinjsh me mbishkrime, të paktën që nga shek. VI para Krishtit deri në ditët e sotme, sepse kanë qenë detarët e të gjitha kohërave që linin nga një mbishkrim, perandorë, njerëz të rëndësishëm të politikës së perandorive të mëdha, romakë, bizantinë, deri edhe të flotave otomane, të cilët kanë lënë mbishkrime në Gramata. Edhe kjo ka qenë shumë e rëndësishme, aq më tepër edhe zbulimi në elementë të tjerë, jo vetëm në det. P.sh., një nga zbulimet e rëndësishme të miat ka qenë kërkimi në fundin e Drinasës. Është një lumë i vogël që bashkohet me Bunën. Aty u zbulua një tempull antik i shek. II, i cili kishte edhe kapitelet edhe relievet me delfin dhe me shenjën e trifurkut dhe që ndodhet akoma sot nën këtë lumë. Ose në liqene të ndryshme p.sh. të Shqipërisë, siç është zbulimi i një stacioni palafit në liqenin e Ohrit, në vendin e quajtur Buqeza, pranë gadishullit të Linit. Ose zbulimi në liqenin e Seferanit, në Belsh, që ishte një tempull në natyrë ku hidheshin disa qindra terakota me figurën e Afërditës. Ishte një ritual i vjetër që këto hidheshin në ujërat e liqenit për blatim. Këto kanë qenë kënaqësi të mëdha. Pastaj kanë qenë gërmimet që kam bërë në qytetin e Durrësit, zbulimi i një mozaiku të shek. IV, që quhet Mozaiku i Orfeut, i cili është një nga zbulimet më të rëndësishme. Është zbulimi i një kishe të dytë në strukturën e galerisë së amfiteatrit, d.m.th. përballë kapelës bizantine që lidhet me amfiteatrin, si edhe zbulimi i mozaikëve me motive marine në kryqëzimin e rrugëve në qytetin e Durrësit. Këtyre u bëmë zbulimin, fotografimin dhe dokumentimin, por i mbuluam prapë sepse kishte trafik. Është një mozaik romak i shek. I, i përmasave të mëdha, që është një gjë e jashtëzakonshme e kohës.
 
Ku ndodhet konkretisht?
-Ndodhet në një kryqëzim rrugësh. Tani nuk më kujtohen emrat e rrugëve sepse kanë kaluar shumë vite. Ky zbulim u bë vetëm që të dilte në dritë, të dokumentohej dhe të fotografohej dhe madje edhe të vizatohej i gjithë mozaiku. Është një mozaik me figura marine, me kuaj deti që quhen hipokamf, mbi të cilët udhëtojnë figura fëmijësh që quhen eros detarë, por edhe tritonë, të cilët janë qenie meshkuj të cilët kanë bisht peshku, ndryshe nga sirenat që janë femra dhe kanë bisht peshku. Këto kanë qenë pasuritë e mëdha të jetës. Nga ana tjetër edhe studimet që kam bërë, sidomos për skulpturat sepse kam qenë i specializuar për skulpturën antike në shkollën franceze qoftë të Romës, qoftë të Athinës, dhe janë botuar ato që lidhen me historinë artistike të qytetit të Durrësit.
 
Në fakt skulpturat antike, kokat e grave, të burrave, të djemve të rinj janë një realitet që gjenden në Muzeun e Durrësit, kanë një specifikë të veçantë, siç shihet, si fizionomi, si tipar. Si mund t’i përkufizosh pak a shumë?
-Tani, ka një gjë që arti i skulpturës ka qenë gjithnjë një art ikonografik sipas stilit të kohës. P.sh. në Durrës ne kemi dëshmitë më të vjetra të periudhës arkaike të shek. VII. Është një këmbë froni prej mermeri, ku ka dy figura, ku flokët janë në formën e parukës egjiptiane. Njëra është figura e Artemisit dhe tjetra figura e Apolonit. Këtë unë e kam botuar. Pastaj fillon periudha klasike ose fidiane që quhet. Ne mund të themi që kemi gjetur ato stelat atike që quhen dhe që janë stela të nivelit më të lartë artistik, të cilat ndodheshin edhe në Athinë edhe në qytetin e Durrësit. Qyteti i Durrësit ka qenë një qytet ku ka pasur edhe kontakte të mëdha kulturore me botën. Të mos harrojmë që Durrësi është themeluar si një koloni nga Korinti në vitin 627 para erës sonë ose para Krishtit, siç thuhet sot, mbi bazën e një kulture paraurbane ilire ose të një vendi ku ka pasur ilirë dhe madje ruhet edhe emri i mbretit paragrek, që quhej Epidamnus. Ekziston edhe një legjendë shumë e rëndësishme për Epidamnin, për vajzën e tij Melisa e cila u dashurua me hyjin e deteve dhe nga kjo martesë lindi një djalë që duhej të trashëgonte nga nëna njerëzore dhe nga babai hyjnor sintezën e këtyre gjërave, i cili quhej Dyrrah. Durrësi ka pasur dy emra: emrin Epidamn dhe emrin Dyrrah. Ndërsa sot ka mbetur nga emri Dyrrah emri i sotëm Durrës.
 
Meqë jeni marrë edhe me anën artistike vihet re se te skulpturat e Durrësit ka jo vetëm paruka por edhe një stilizim të veçantë të flokëve apo të mjekrave që quhen bukle zakonisht edhe në traditën e veriut. Ka një lidhje?
Ka një lidhje sidomos te terakotat. Durrësi ka qenë një qendër e madhe e terakotave. Arti i Durrësit, i cili është shumë i pasur dhe meriton botime të mëdha, është në shumë aspekte, nuk është vetëm skulptura. Janë enët e pikturuara me figura të zeza dhe enët e pikturuara me figura të kuqe, që përbëjnë dy grupet e mëdha. Janë edhe terakotat. Durrësi është qendra më e madhe e prodhimit të terakotave pothuajse në të gjithë Ballkanin. Në kodrat e Dautjes ne gjetëm tempullin e Afërditës. Dhe këtu është interesante sepse në atë që quhet kuafyr ose në mënyrën e stilizimit të flokëve ka pasur elementë që lidheshin me disa tradita që kanë mbijetuar deri në vonë, p.sh. gratë zadrimore kanë një mënyrë të veçantë të modelimit të balukeve, që e shikon edhe në këto terakota. Natyrisht, këto janë krahasime pak të jashtme nga ana krahasimtare. Kërkojnë studime më të thella. Por të jeni të bindur që në antikitet sidomos në periudhën romake çështja e krehjes dhe e mënyrës se si modeloheshin flokët kishte një domethënie shumë të madhe. Kjo vjen nga ndikimi i Lindjes më tepër. Dihet që në kulturën kineze, në kulturën egjiptiane, modelimi i flokëve ishte dhe me simbolika të caktuara. Në Durrës nuk është aq e madhe kjo gjë, por gjithsesi është shumë e dokumentueshme dhe mund të bëheshin edhe manualë vetëm të modelimit të flokëve që kanë skulpturat e Durrësit për të mësuar diçka njerëzit e sotëm se si bëhej në atë kohë.
 
Për pozicionin apo funksionin që kishin.
Po patjetër, sipas pozicionit sepse njerëzit e rëndomtë nuk mundeshin, por kishin edhe elementët etnografikë. P.sh. është shumë interesante që në qytetin e Durrësit ne kemi disa skulptura që kanë atë që quhet veshje ilire. P.sh. Klejtja është një bust i cili kishte një veshje të caktuar ilire që është vënë në dukje edhe nga të huajt, jo vetëm nga shqiptarët, se shqiptarët shpesh kanë prirje të shqiptarizojnë çdo lloj elementi aq më tepër të veshjeve. Por veshjet ilire janë të famshme sepse i përmendin edhe autorët antikë, p.sh. dihet që veshja dalmatika është një veshje që e kanë sot edhe një pjesë e priftërinjve në Vatikan. Por dihet që është një veshje ilire, ose veshje të tjera për të cilat flasin autorët antikë. Një libër të rëndësishëm ka bërë për këto studiuesja e shquar shqiptare, e cila nuk jeton më, Andromaqi Gjergji. Kështu që gjërat janë tepër interesante për t’i parë edhe në lidhje me ç’kemi sot. Ose ajo fustanella e madhe e Kelmendit është tepër antike ose veshja e grave mirditase. Këto janë elemente të cilat i japin shumë konotacione lidhje shekujsh dhe mijëvjeçarësh.
 
Një lidhje që për shkak të mungesës së zbulimit dhe vazhdimit është ndërprerë të paktën nga ana shkencore.
Jo, unë mendoj që ne kemi një problem sot në atë që quhet shkenca arkeologjike. Ne kemi pasur një arkeologji empirike shumë të zhvilluar. Përgjithësisht arkeologët tanë kanë bërë raporte të gërmimeve, paraqitjeje, nuk kanë bërë një arkeologji të sintezës. Kjo mungon akoma edhe sot. P.sh. po marrim një element shumë të rëndësishëm siç është ekzistenca disa shekullore e atij që quhet shteti ilir. Dimë disa emra: Agroni, Teuta, Genti i cili është edhe mbreti i fundit ilir, por ne nuk kemi një sintezë tamam siç duhet të aktivitetit, të veprimtarisë ilire. Natyrisht janë shkruar disa libra, por nuk janë shterues. P.sh. mbreti ilir Balaj është shumë interesant. Dihet që në vitin 168 para Krishtit ra shteti ilir. Mbretëria ilire ra sepse u zu rob mbreti ilir Gent, i cili ishte edhe një mjek i famshëm. Është e habitshme që në qytetin Gubio, në Itali sot, ruhet edhe varri monumental i mbretit Gent. Është identifikuar aty dhe është e vërtetë, ka vdekur aty në Itali. Pastaj befas del një mbret ilir me emrin Balajos dhe monedhat tregojnë që ka qenë me fuqi të madhe, aq më tepër që është edhe një emër, si të thuash, iliro-shqiptar, që përmendet edhe te shqiptarët akoma.
Më kujtuat edhe një bimë medicinal…
Gentiana Lutea quhet. Është një lule e cila ka të bëjë me shërimin e zemrës. Genti ka qenë mjek i madh. E përmendin shumë autorë antikë në këtë aspekt. Dhe është shumë i habitshëm fundi i tij sepse ai nuk luftoi. Interesante është se Polibi shkruan për triumfin e Anicit që bëhet në Romë, se si parakalon ky, gruaja e tij Etleva, vëllai i tij etj. Përshkruan edhe thesarin e tij mbretëror. Përveç numrit të madh të anijeve, rreth 220, anijet lende që quheshin, ose liburnite, të cilat janë një kontribut në marinën botërore, përmend thesarin e tij kryesisht prej argjendi, jo prej monedhash floriri. Tani, dua të shtroj edhe një çështje që arkeologjia duhet të jetë një pasion i madh për rininë sepse ajo do të krijonte një vizion më të madh për identitetin tonë. Më vjen keq që në këto vite, gati një çerek shekulli, arkeologjia shqiptare përveç disa ekspeditave të bëra me të huaj ose disa botimeve, që kanë qenë plotësuese, nuk është akoma në një zhvillim të madh konceptual, qoftë edhe të metodave shkencore të cilat kanë përparuar, nuk janë më ato të mëparshmet.
 
Profesor, duket se në vitet 60-të, 70-të, 80-të ka pasur një lulëzim të arkeologjisë sepse ka shumë emra: Genti, Etleva, sapo m’i kujtuat, emra të jashtëzakonshëm ilirë që i kanë pothuajse 50% e shqiptarëve.
Emrat ilirë kanë qenë një dukuri edhe për të bërë një reflektim ndaj origjinës sonë. Dhe e dyta, ne kishim edhe emra me origjinë islamike, emra të cilët ishin të trashëguar historikisht. Është një gjë pozitive, nuk është negative. Shqiptarët janë një popull që kanë antroponimi d.m.th. një numër të madh emrash në raport me popujt e tjerë evropianë. Popujt e tjerë i kanë më të kufizuar emrat, kanë shumë pak emra. P.sh. me emrin Xhon mund të jenë 1-2 milionë njerëz. Kurse shqiptarët e kanë më të pasur sasinë e emrave. Siç nuk jam dakord ndoshta që për hir të ndikimeve të sotme të vihen disa emra që nuk kanë ekzistuar kurrë. Shqiptarët krijuan edhe një traditë që të bënin emra sintezë, rrokja e parë e emrit të babait dhe e emrit të nënës krijuan një sintezë nga më të çuditshmet në botë. Gjithsesi emrat janë një pasuri, si të thuash, e gjuhësisë dhe e gjuhës shqipe përgjithësisht.
 
Ta mbyllim te fjala që thatë që “jam me fat që kam punuar me arkeologjinë”.
Jam me fat që kam punuar për arkeologjinë. Tani kam vite që nuk jam direkt në arkeologji, por pa arkeologjinë nuk do të isha ky shkrimtar që jam sot. Vetëm arkeologjia më dha mundësinë të njihesha me tri shkallë të mëdha të qytetërimit botëror: me atë që quhet antikitet – pa antikitetin nuk mundet që njeriu të jetë i kompletuar; me atë që quhet mesjetë – edhe pa mesjetën nuk mund të ketë në asnjë mënyrë një kuptimshmëri; dhe me atë që quhet koha moderne. Të tria krijojnë një trinitet konceptual, kulturologjik, universal, të cilat më kanë pajisur që si shkrimtar të kem disa vizione të tjera, sinteza, konotacione, që shpesh shikoj se u mungojnë shkrimtarëve të tjerë edhe për arsye se janë të paditur, sepse kanë një mungesë të madhe të diturisë. Mund të kesh talent letrar por duhet edhe dituria.
 
Dhe së fundi librat tuaj që keni bërë për arkeologjinë.
Është një numër i madh librash, të cilat janë botuar edhe tipografikisht, por edhe në mënyrë kompjuterike. Tani këtë vit unë kam përgatitur, do të çoj vëllimin e parë të studimeve, të përmbledhura në një botim të madh tipografik natyrisht. Do të jenë dy vëllime gjithsej. Janë shkrime për arkeologjinë, për arkeologjinë nënujore, për skulpturën, për disa elementë identifikues të mozaikëve d.m.th. për historinë e mozaikëve që janë shumë të rëndësishëm, sidomos për mozaikun e kapelës bizantine të amfiteatrit të Durrësit dhe për mozaikun e Arapajt. Janë identifikimet e mia origjinale, që kam bërë dhe elementë të tjerë që lidhen me teorinë e arkeologjisë. Edhe për vepra të ndryshme që kam shkruar për kolegët e mi arkeologë.
 
Ju falënderoj për këtë bisedë të këndshme ose këtë udhëtim në antikitetin tonë e deri në ditët tona.
-Unë ju falënderoj juve. Më kthyet në një gjenezë të kujtesës, më bëtë që të përjetoj emocione sepse m’u kujtuan disa kohëra kur isha më i ri dhe isha më me optimizëm. /shqiptarja.com